26-09-2013, 03:47 PM
Srpska srednjevekovna medicina.
Srednjovekovna medicina razvijala se pod uticajem vizantijske i zapadno-evropske medicine s tim što je vizantijski uticaj bio ograničen na pomoćne medicinske nauke, a zapadnoevropski na kliničku medicinu i farmakoterapiju.
Ovaj period razvoja srpske medicine nije mnogo obrađivan u našoj nauci, o čemu nam svedoči mali broj objavljenih istraživanja kojima danas raspolažemo, a razlog je da se medicinsko znanje Srba u srednjem veku svodilo uglavnom na gatanja i vradžbine.
Najpoznatiji izvori za izučavanje ovog perioda su: građa za istoriju zdravstvene kulture Dubrovačke republike, građa kotorskog arhiva iz perioda Nemanjića, zbirke rukopisnih knjiga u biblioteci Patrijaršije u Beogradu, spisi Arhiva SANU, biblioteke manastira Hilandara (Hilandarski kodeks), Dečana i Pećke patrijaršije, dok su najveće i najstarije zbirke rukopisnih knjiga Narodne biblioteke, Patrijaršijske biblioteke u Sremskim Karlovcima i biblioteka fruškogorskih manastira za uvek izgubljene u ratnim razaranjima II svetskog rata (1).
Osim ovih izvora, veoma su značajni spisi antičkih pisaca i lekara: Hipokrata, Galena, Aristotela, Empedokla i drugih, kao i spisi Salernske (Italija) i Monpeljeske (Francuska) medicinske škole XII veka.
Srpska srednjovekovna kultura bila je evropska kultura, Srbi su rado primali kulturne tekovine Vizantije i Zapada, o čemu najbolje svedoče srednjovekovna arhitektura, književnost, slikarstvo i medicina.
O medicinskim znanjima starih Slovena, pre i posle dolaska na Balkan, negde do XI veka, zbog nedostatka istorijskih izvora, veoma je teško govoriti. Vizantijski istoričari koji spominju Slovene, Prokopije, Konstantin Porfirogenit, Lav Đakon i drugi, ne govore o načinima lečenja. Podaci koje imamo odnose se na verovanja o uzrocima bolesti i korišćenju gatanja u lečenju. Po izveštajima cara Mavrikija (582-602), Sloveni su po doseljenju na Balkan znali za pripremanje biljnih otrova za strele, a po nalazima nekropole iz XI veka kod Bajine Bašte, znali su i za hirurške intervencije, na primer, za trepanaciju lobanje. Jedno je sigurno da su Sloveni prihvatali mnoge običaje i način života starosedelaca, posebno u oblastima gde su postojali propisi o komunalnoj higijeni (Kotor, Budva, Domavia), kao i propisi o uređenju klanica, ispravnosti vodovoda, čistoće u gradu, što je nasleđeno iz perioda dominacije Rimljana (2).
Najstarija medicina, koja je u srednjem veku bila najviše korišćena, je verska medicina. Tumačenje bolesnog i normalnog stanja zasnivalo se na učenju o borbi dobra i zla, između demona i čoveka. Po svom učenju verska medicina delila se na kanonsku koja je bila zasnovana na učenju zvanične crkve i apokrifnu koja je predstavljala sintezu različitih kultova i shvatanja starosedelačkog stanovništva Balkana i antičkog sveta, a koju zvanična crkva nije priznavala.
Kanonska verska medicina zvanične crkve zasnovana je na učenju hrisćanske crkve po kome je njen tvorac Isus Hristos lečio bolesne i vaskrsavao mrtve. Ovu moć je preneo i na svoje učenike govoreći im: “Bolesne isceljujte, gubave čistite, mrtve dižite, đavola izgonite, zabadava ste dobili i zabadava dajite”(3).
Za razliku od mađijske medicine, u kojoj se direktno od vrača očekivalo izlečenje, u kanonskoj medicini izlečenje se očekivalo od onog kome se sveštenik obrati molitvom da pošalje izlečenje. Brojne podatke o izlečenju bolesnika koje je obavio Isus Hristos nalazimo u Jevanđelju (o izlečenju gubavaca, gluvonemih, paralitičara itd.), a u fresko slikarstvu Dečana, Ravanice, Manasije, Kalenića, Studenice, Morače i drugim manastirima nailazimo na prikaze izlečenja bolesnih od svetih lekara, od kojih su najpoznatiji "bezsrebrnici" Kuzman i Damjan, koji su bolesne lečili besplatno (4).
Pored verovanja kanonske medicine u svete lekare i iscelitelje, značajno mesto zauzimalo je i verovanje u isceliteljsku moć svetiteljskih moštiju. Čak je postojala i organizovana trgovina moštima svetaca u čemu su prednjačili Mlečani i Turci, a da su i naši ljudi koristili ovu mogućnost velikih zarada, govori podatak da je mošti kralja Dragutina, pred kraj XVIII veka, porodica Korać iz Novog Pazara rasparčala i prodala, tako da je danas ostala sačuvana samo ruka u manastiru Dečanima (5).
Bilo je rašireno verovanje da mošti Srba Svetitelja leče i neuropsihijatrijska oboljenja, a to se obavljalo po manastirima uz čitanje molitvi.
Da bi izlečile sterilitet žene su na grobove svetitelja ostavljale votivne predmete, najčešće male kolevke. Velika zbirka takvih kolevki izrađenih u filigranu, koje su stavljene na kovčeg sa moštima Stefana Dečanskog, nalazi se u manastiru Dečanima (6).
Apokrifna medicina u suštini predstavlja sintezu antičkih i orijentalnih kultova, hrišćanstva, kao i filozofskih pravaca starog veka, a za lečenje je koristila molitve, magijske formule, gatanja, vradžbine i amulete. Oboljenja, po apokrifnoj medicini, nastaju delovanjem zlih demona koji su brojni, svaka bolest imala je svog demona - izazivača. Verovalo se u postojanje vila i rečnih duhova, u vukodlake, vampire i veštice. Svi oni izazivaju bolesti, more i epidemije, međutim, najveće nesreće u životu, glad, kugu, sušu, boginje i zemljotrese, kako se verovalo, izazivaju veštice.
Sve bolesti apokrifna medicina leči molitvama fantastične sadržine u kojima se za pomoć obraća Hristu, lekarima svetiteljima Kuzmanu i Damjanu, ili srpskim svetiteljima Savi, Simeunu, caru Urošu ili knezu Lazaru (7).
Najčešće molitve bile su: molitva protiv nečastivih duhova, đavolje rabote, napasti vilinske, protiv zavidljivaca i uroka, za bolesti srca, protiv mora i veštica, za lučenje mleka, protiv čini, ili protiv ranjavanja mačem i strelom.
Magiske formule korišćene su u preventivne i kurativne svrhe, a bile su napisane na parčetu hartije, metalnoj pločici ili na nekom delu tela. Tako, na primer, magijska formula protiv impotencije ispisivana je na pojasu koji se opasivao oko bedara bolesnika, a protiv krvarenja iz nosa formula je ispisivana krvlju bolesnika na njegovom čelu. Protiv ujeda besnog psa formula je ispisivana na kiselom hlebu i davana ujedenoj osobi da je pojede (8).
Nošenje amuleta kao zaštite od raznih bolesti poznato je još u praistoriji. Nađeni su od kamena, metala, kosti ili pečene zemlje u raznim oblicima: geometrijskim ili u obliku likova bogova, živitinja ili ptica, amuleti su štitili od zlih duhova, gromova, uroka, čuvali zdravlje i pomagali ženama u plodnosti.
Gatanje je takođe mnogo korišćeno i prvenstveno je imalo magijski karakter. Pored gatanja da bolesnik ozdravi, često se gatalo da se čovek zaštiti od bolesti. Gatalo se ponekad da zdrava osoba oboli ili da se oboleloj pogorša stanje. U ovu svrhu služili su spisi kao: Roždanik, Trepetnik, Gromovnik, Lunak, a najstariji potiče iz XIII veka i pored uputstva za gatanje sadrži i ključ gatanja u obliku krsta, a nalazi se u Zborniku popa Dragojla (9).
Srpska srednjovekovna medicina po svom učenju bila je evropska medicina, nije se razlikovala od italijanske i francuske medicine XIV-XV veka, osim u jednom, kod nas nije bilo medicinskih škola kao u Salernu i Monpeljeu. Medicinski priručnici sačinjeni su mahom od prerađenih spisa antičke i arapske medicine, koje su izbegavale hirurške intervencije i patološka stanja u organizmu tumačile kao poremećaje nastale u ravnoteži sokova.
Prvi pomen o postojanju medicine, u današnjem smislu reči, kod Srba potiče s početka XII veka iz manastira Hilandara. Najveću ulogu u nastajanju naše medicine odigrali su kaluđeri koji su prevodili vizantijske spise, a posebno mesto u XII veku zauzima sveti Sava, osnivač prvih srpskih bolnica, pisac naših najstarijih medicinskih spisa i borac protiv nadrilekarstva. U prenošenju znanja tadašnje evropske medicine veliku ulogu umali su i lekari italijanskog porekla koji su živeli i radili u Srbiji, posebno u Kotoru.
Prve srpske bolnice osnivane su po manastirima, u Hilandaru i Studenici i, kako su služile isključivo za lečenje, mogu se svrstati u red najstarijih bolnica u Evropi.10) Vrhunac svog uspona srpska medicina doživljava u XIV-XV veku, o čemu nam svedoči sledeće:
-raspolaganje svim značajnim spisima tadašnje medicine,
- postojanje gradskih apoteka,
- pojava gradskih bolnica,
- postojanje propisa iz komunalne higijene,
- pojava karantina za suzbijanje zaraznih bolesti,
-ustanove za zaštitu leproznih bolesnika - leprozorijumi i
- sirotišta za napuštenu decu.
Najstariju srpsku bolnicu, kao što je pomenuto, osnovao je sveti Sava 1199.godine u Hilandaru, prvenstveno za lečenje obolelih kaluđera (11). Prva bolnica na teritoriji srpske države bila je osnovana u Studenici, koju je takođe osnovao sveti Sava u periodu između 1208. i 1216. godine (12).
Bolnice zatim, osnivaju Stefan III Uroš Nemanjić u Dečanima između 1327 i 1335. godine, car Dušan u manastiru sv. Arhanđela kod Prizrena 1342. godine, knez Lazar u Ravanici podiže bolnicu 1381. godine, car Dušan u Kotoru 1350. godine, a despot Stefan Lazarević u Beogradu oko 1390. godine (13).
Van granica srednjovekovne Srbije, osim u Hilandaru, kralj Milutin je osnovao dve bolnice: u Prodromovom manastiru u Carigradu 1308. godine i u manastiru sv. Arhanđela u Jerusalimu 1315 godine (14).
Srpske bolnice bile su osnivane i organizovane po ugledu na vizantijske, što je najočiglednije u dečanskoj bolnici koja je imala specijalistička odeljenja slična odeljenjima u bolnici Pantokratorovog manastira u Carigradu i to:
-"za lečenje onih koji stradaju od rana ili povreda",
-"za one koji nisu mogli slobodno disati radi ljutine koja dolazi iznutra",
-"za lečenje onih koji su se sasvim savili i nisu mogli ništa raditi",
- "za bolne od svete bolesti - epilepsije",
- "za bolesti očiju" (15).
Po pitanju lekara u srednjem veku kod nas, stanje je bilo slično kao i u drugim zemljama Evrope. Osim lekara koji su završili medicinske škole, ovim poslom bavio se daleko veći broj samoukih lekara od kojih su u većini slučajeva bili berberi koji su se najčešće bavili hirurgijorn.
Ne treba zanemariti ni postojanje gatara i vračara, koje su bez obzira na razvoj naučne medicine zadržale svoje mesto u narodu, koje su sačuvale i do današnjeg dana.
Kao prvi školovani lekar u Srbiji, pominje se Italijan Filip iz Ferme ("Philippus de Firmo, medicus plagarum, habitator Cathari"), koji je radio kao gradski lekar u Kotoru 1326. godine, u doba vladavine Stefana Uroša III Nemanjića, a prvi lekar srpskog porekla pominje se u Prizrenu l354. godine (16).
Najstariji srpski lekari do XV veka najverovatnije su bili empirici tj. oni koji su lekarsku veštinu izučili kao zanat. Većina lekara koji su radili i živeli u Srbiji, za koje znamo da su završili medicinu, bili su Italijani. Medicinske škole na univerzitetima u Bolonji i Padovi, čiji su đaci radili kao lekari u našim krajevima, spadale su u red najčuvenijih medicinskih škola u svetu.
O tome da li je bilo školovanih lekara Srba, nema bližih podataka, ali spisi Hilandarskog kodeksa ubedljivo govore da je moralo biti i takvih koji su dobro poznavali savremenu evropsku medicinu.
Farmakopeja - snabdevanje lekovina uglavnom se obavljalo preko lekara i apoteka. Lekovi su većinom bili biljnog porekla i kao sastojci pojavljuju se tikve, badem, luk, urme, smokve, biber, razno seme, korenje i kore, ulje, smola, mahovina, ružina vodica. U mnogim receptima pominju se kao sastojci staro vino, med i sirće. Tako su, na primer, kašalj lečili smokvama potopljenim u vino, belim lukom prženim sa medom ili su bolesnika trljali ovčijim lojem. Osim biljnih sastojaka koristili su i minerale: sumpor i so. Značajno mesto zauzimaju i sastojci životinjskog porekla: magareća kopita, mozak od jelena i lisice, jaja, ovčije i magareće mleko, gušćije i jelensko salo, jelenski rog, kozji loj ili pluća, koža ježa, rakovi, puževi, svinjski i lastin izmet. Često su kao način lečenja koristili puštanje krvi (17).
Najstarija apoteka kod nas osnovana je u Kotoru 1326. godine, a lekovi su nabavljani iz Venecije. Apotekari su do XV veka svi bili italijanskog porekla, najviše ih je bilo iz Bolonje, Venecije i Apulije. Medju njima pominje se samo jedan srpskog porekla (18).
Građu za poznavanje farmakopeje nalazimo u prevodima evropske srednjovekovne medicine, od kojih je najkompletniji Hilandarski kodeks sa opisom 145 lekova. Većina lekova je biljnog porekla, osim nekoliko za koje su korišćeni minerali. Lekovi su spravljani u složenom sastavu u kome je često bilo i po 60 sastojaka. O leku se u kodeksu daje prvo njegovo ime, zatim sastav, način dobijanja, a najveći deo teksta sadrži uputstvo za lečenje pojedinih bolesti. Od zemalja iz kojih su dobijane sirovine, najčešće se pominju Arabija, Persija, Grčka i Lombardija.
Osim Kodeksa, bilo je i drugih prevoda prikupljenih u terapijske zbornike koji su predstavljali prevode delova latinskog spisa Circa Instans, Joanesa Plateaeriusa, profesora medicinske škole u Monpeljeu, s kraja XI i početka XII veka (19).
Terapijski zbornici bili su najpopularniji spisi srednjovekovne medicine i čuvani su kao najveća dragocenost koja se predavala potomcima u nasleđe. Narodni lekari prepisivali su njihove dotrajale stranice i tom prilikom ponekad menjali sadržinu starih recepata i ubacivali nove. Pošto su to bili jedini priručnici po kojima se naš narod mogao lečiti, onaj koji ih je posedovao uživao je veliki ugled.
Do osvajanja srpskih zemalja od Turaka srpska medicina se razvijala uporedo sa evropskom medicinom. Vlast Turaka prekinula je razvoj svih grana našeg kulturnog stvaralaštva pa i medicinu. Srpska medicina će sve do pojave prvog lekara Srbina, Jovana Apostolovića 1759 godine, sa doktorskom diplomom univerziteta u Berlinu, ostati na temeljima francuskih i italijanskih škola (20).
Srednjovekovna medicina razvijala se pod uticajem vizantijske i zapadno-evropske medicine s tim što je vizantijski uticaj bio ograničen na pomoćne medicinske nauke, a zapadnoevropski na kliničku medicinu i farmakoterapiju.
Ovaj period razvoja srpske medicine nije mnogo obrađivan u našoj nauci, o čemu nam svedoči mali broj objavljenih istraživanja kojima danas raspolažemo, a razlog je da se medicinsko znanje Srba u srednjem veku svodilo uglavnom na gatanja i vradžbine.
Najpoznatiji izvori za izučavanje ovog perioda su: građa za istoriju zdravstvene kulture Dubrovačke republike, građa kotorskog arhiva iz perioda Nemanjića, zbirke rukopisnih knjiga u biblioteci Patrijaršije u Beogradu, spisi Arhiva SANU, biblioteke manastira Hilandara (Hilandarski kodeks), Dečana i Pećke patrijaršije, dok su najveće i najstarije zbirke rukopisnih knjiga Narodne biblioteke, Patrijaršijske biblioteke u Sremskim Karlovcima i biblioteka fruškogorskih manastira za uvek izgubljene u ratnim razaranjima II svetskog rata (1).
Osim ovih izvora, veoma su značajni spisi antičkih pisaca i lekara: Hipokrata, Galena, Aristotela, Empedokla i drugih, kao i spisi Salernske (Italija) i Monpeljeske (Francuska) medicinske škole XII veka.
Srpska srednjovekovna kultura bila je evropska kultura, Srbi su rado primali kulturne tekovine Vizantije i Zapada, o čemu najbolje svedoče srednjovekovna arhitektura, književnost, slikarstvo i medicina.
O medicinskim znanjima starih Slovena, pre i posle dolaska na Balkan, negde do XI veka, zbog nedostatka istorijskih izvora, veoma je teško govoriti. Vizantijski istoričari koji spominju Slovene, Prokopije, Konstantin Porfirogenit, Lav Đakon i drugi, ne govore o načinima lečenja. Podaci koje imamo odnose se na verovanja o uzrocima bolesti i korišćenju gatanja u lečenju. Po izveštajima cara Mavrikija (582-602), Sloveni su po doseljenju na Balkan znali za pripremanje biljnih otrova za strele, a po nalazima nekropole iz XI veka kod Bajine Bašte, znali su i za hirurške intervencije, na primer, za trepanaciju lobanje. Jedno je sigurno da su Sloveni prihvatali mnoge običaje i način života starosedelaca, posebno u oblastima gde su postojali propisi o komunalnoj higijeni (Kotor, Budva, Domavia), kao i propisi o uređenju klanica, ispravnosti vodovoda, čistoće u gradu, što je nasleđeno iz perioda dominacije Rimljana (2).
Najstarija medicina, koja je u srednjem veku bila najviše korišćena, je verska medicina. Tumačenje bolesnog i normalnog stanja zasnivalo se na učenju o borbi dobra i zla, između demona i čoveka. Po svom učenju verska medicina delila se na kanonsku koja je bila zasnovana na učenju zvanične crkve i apokrifnu koja je predstavljala sintezu različitih kultova i shvatanja starosedelačkog stanovništva Balkana i antičkog sveta, a koju zvanična crkva nije priznavala.
Kanonska verska medicina zvanične crkve zasnovana je na učenju hrisćanske crkve po kome je njen tvorac Isus Hristos lečio bolesne i vaskrsavao mrtve. Ovu moć je preneo i na svoje učenike govoreći im: “Bolesne isceljujte, gubave čistite, mrtve dižite, đavola izgonite, zabadava ste dobili i zabadava dajite”(3).
Za razliku od mađijske medicine, u kojoj se direktno od vrača očekivalo izlečenje, u kanonskoj medicini izlečenje se očekivalo od onog kome se sveštenik obrati molitvom da pošalje izlečenje. Brojne podatke o izlečenju bolesnika koje je obavio Isus Hristos nalazimo u Jevanđelju (o izlečenju gubavaca, gluvonemih, paralitičara itd.), a u fresko slikarstvu Dečana, Ravanice, Manasije, Kalenića, Studenice, Morače i drugim manastirima nailazimo na prikaze izlečenja bolesnih od svetih lekara, od kojih su najpoznatiji "bezsrebrnici" Kuzman i Damjan, koji su bolesne lečili besplatno (4).
Pored verovanja kanonske medicine u svete lekare i iscelitelje, značajno mesto zauzimalo je i verovanje u isceliteljsku moć svetiteljskih moštiju. Čak je postojala i organizovana trgovina moštima svetaca u čemu su prednjačili Mlečani i Turci, a da su i naši ljudi koristili ovu mogućnost velikih zarada, govori podatak da je mošti kralja Dragutina, pred kraj XVIII veka, porodica Korać iz Novog Pazara rasparčala i prodala, tako da je danas ostala sačuvana samo ruka u manastiru Dečanima (5).
Bilo je rašireno verovanje da mošti Srba Svetitelja leče i neuropsihijatrijska oboljenja, a to se obavljalo po manastirima uz čitanje molitvi.
Da bi izlečile sterilitet žene su na grobove svetitelja ostavljale votivne predmete, najčešće male kolevke. Velika zbirka takvih kolevki izrađenih u filigranu, koje su stavljene na kovčeg sa moštima Stefana Dečanskog, nalazi se u manastiru Dečanima (6).
Apokrifna medicina u suštini predstavlja sintezu antičkih i orijentalnih kultova, hrišćanstva, kao i filozofskih pravaca starog veka, a za lečenje je koristila molitve, magijske formule, gatanja, vradžbine i amulete. Oboljenja, po apokrifnoj medicini, nastaju delovanjem zlih demona koji su brojni, svaka bolest imala je svog demona - izazivača. Verovalo se u postojanje vila i rečnih duhova, u vukodlake, vampire i veštice. Svi oni izazivaju bolesti, more i epidemije, međutim, najveće nesreće u životu, glad, kugu, sušu, boginje i zemljotrese, kako se verovalo, izazivaju veštice.
Sve bolesti apokrifna medicina leči molitvama fantastične sadržine u kojima se za pomoć obraća Hristu, lekarima svetiteljima Kuzmanu i Damjanu, ili srpskim svetiteljima Savi, Simeunu, caru Urošu ili knezu Lazaru (7).
Najčešće molitve bile su: molitva protiv nečastivih duhova, đavolje rabote, napasti vilinske, protiv zavidljivaca i uroka, za bolesti srca, protiv mora i veštica, za lučenje mleka, protiv čini, ili protiv ranjavanja mačem i strelom.
Magiske formule korišćene su u preventivne i kurativne svrhe, a bile su napisane na parčetu hartije, metalnoj pločici ili na nekom delu tela. Tako, na primer, magijska formula protiv impotencije ispisivana je na pojasu koji se opasivao oko bedara bolesnika, a protiv krvarenja iz nosa formula je ispisivana krvlju bolesnika na njegovom čelu. Protiv ujeda besnog psa formula je ispisivana na kiselom hlebu i davana ujedenoj osobi da je pojede (8).
Nošenje amuleta kao zaštite od raznih bolesti poznato je još u praistoriji. Nađeni su od kamena, metala, kosti ili pečene zemlje u raznim oblicima: geometrijskim ili u obliku likova bogova, živitinja ili ptica, amuleti su štitili od zlih duhova, gromova, uroka, čuvali zdravlje i pomagali ženama u plodnosti.
Gatanje je takođe mnogo korišćeno i prvenstveno je imalo magijski karakter. Pored gatanja da bolesnik ozdravi, često se gatalo da se čovek zaštiti od bolesti. Gatalo se ponekad da zdrava osoba oboli ili da se oboleloj pogorša stanje. U ovu svrhu služili su spisi kao: Roždanik, Trepetnik, Gromovnik, Lunak, a najstariji potiče iz XIII veka i pored uputstva za gatanje sadrži i ključ gatanja u obliku krsta, a nalazi se u Zborniku popa Dragojla (9).
Srpska srednjovekovna medicina po svom učenju bila je evropska medicina, nije se razlikovala od italijanske i francuske medicine XIV-XV veka, osim u jednom, kod nas nije bilo medicinskih škola kao u Salernu i Monpeljeu. Medicinski priručnici sačinjeni su mahom od prerađenih spisa antičke i arapske medicine, koje su izbegavale hirurške intervencije i patološka stanja u organizmu tumačile kao poremećaje nastale u ravnoteži sokova.
Prvi pomen o postojanju medicine, u današnjem smislu reči, kod Srba potiče s početka XII veka iz manastira Hilandara. Najveću ulogu u nastajanju naše medicine odigrali su kaluđeri koji su prevodili vizantijske spise, a posebno mesto u XII veku zauzima sveti Sava, osnivač prvih srpskih bolnica, pisac naših najstarijih medicinskih spisa i borac protiv nadrilekarstva. U prenošenju znanja tadašnje evropske medicine veliku ulogu umali su i lekari italijanskog porekla koji su živeli i radili u Srbiji, posebno u Kotoru.
Prve srpske bolnice osnivane su po manastirima, u Hilandaru i Studenici i, kako su služile isključivo za lečenje, mogu se svrstati u red najstarijih bolnica u Evropi.10) Vrhunac svog uspona srpska medicina doživljava u XIV-XV veku, o čemu nam svedoči sledeće:
-raspolaganje svim značajnim spisima tadašnje medicine,
- postojanje gradskih apoteka,
- pojava gradskih bolnica,
- postojanje propisa iz komunalne higijene,
- pojava karantina za suzbijanje zaraznih bolesti,
-ustanove za zaštitu leproznih bolesnika - leprozorijumi i
- sirotišta za napuštenu decu.
Najstariju srpsku bolnicu, kao što je pomenuto, osnovao je sveti Sava 1199.godine u Hilandaru, prvenstveno za lečenje obolelih kaluđera (11). Prva bolnica na teritoriji srpske države bila je osnovana u Studenici, koju je takođe osnovao sveti Sava u periodu između 1208. i 1216. godine (12).
Bolnice zatim, osnivaju Stefan III Uroš Nemanjić u Dečanima između 1327 i 1335. godine, car Dušan u manastiru sv. Arhanđela kod Prizrena 1342. godine, knez Lazar u Ravanici podiže bolnicu 1381. godine, car Dušan u Kotoru 1350. godine, a despot Stefan Lazarević u Beogradu oko 1390. godine (13).
Van granica srednjovekovne Srbije, osim u Hilandaru, kralj Milutin je osnovao dve bolnice: u Prodromovom manastiru u Carigradu 1308. godine i u manastiru sv. Arhanđela u Jerusalimu 1315 godine (14).
Srpske bolnice bile su osnivane i organizovane po ugledu na vizantijske, što je najočiglednije u dečanskoj bolnici koja je imala specijalistička odeljenja slična odeljenjima u bolnici Pantokratorovog manastira u Carigradu i to:
-"za lečenje onih koji stradaju od rana ili povreda",
-"za one koji nisu mogli slobodno disati radi ljutine koja dolazi iznutra",
-"za lečenje onih koji su se sasvim savili i nisu mogli ništa raditi",
- "za bolne od svete bolesti - epilepsije",
- "za bolesti očiju" (15).
Po pitanju lekara u srednjem veku kod nas, stanje je bilo slično kao i u drugim zemljama Evrope. Osim lekara koji su završili medicinske škole, ovim poslom bavio se daleko veći broj samoukih lekara od kojih su u većini slučajeva bili berberi koji su se najčešće bavili hirurgijorn.
Ne treba zanemariti ni postojanje gatara i vračara, koje su bez obzira na razvoj naučne medicine zadržale svoje mesto u narodu, koje su sačuvale i do današnjeg dana.
Kao prvi školovani lekar u Srbiji, pominje se Italijan Filip iz Ferme ("Philippus de Firmo, medicus plagarum, habitator Cathari"), koji je radio kao gradski lekar u Kotoru 1326. godine, u doba vladavine Stefana Uroša III Nemanjića, a prvi lekar srpskog porekla pominje se u Prizrenu l354. godine (16).
Najstariji srpski lekari do XV veka najverovatnije su bili empirici tj. oni koji su lekarsku veštinu izučili kao zanat. Većina lekara koji su radili i živeli u Srbiji, za koje znamo da su završili medicinu, bili su Italijani. Medicinske škole na univerzitetima u Bolonji i Padovi, čiji su đaci radili kao lekari u našim krajevima, spadale su u red najčuvenijih medicinskih škola u svetu.
O tome da li je bilo školovanih lekara Srba, nema bližih podataka, ali spisi Hilandarskog kodeksa ubedljivo govore da je moralo biti i takvih koji su dobro poznavali savremenu evropsku medicinu.
Farmakopeja - snabdevanje lekovina uglavnom se obavljalo preko lekara i apoteka. Lekovi su većinom bili biljnog porekla i kao sastojci pojavljuju se tikve, badem, luk, urme, smokve, biber, razno seme, korenje i kore, ulje, smola, mahovina, ružina vodica. U mnogim receptima pominju se kao sastojci staro vino, med i sirće. Tako su, na primer, kašalj lečili smokvama potopljenim u vino, belim lukom prženim sa medom ili su bolesnika trljali ovčijim lojem. Osim biljnih sastojaka koristili su i minerale: sumpor i so. Značajno mesto zauzimaju i sastojci životinjskog porekla: magareća kopita, mozak od jelena i lisice, jaja, ovčije i magareće mleko, gušćije i jelensko salo, jelenski rog, kozji loj ili pluća, koža ježa, rakovi, puževi, svinjski i lastin izmet. Često su kao način lečenja koristili puštanje krvi (17).
Najstarija apoteka kod nas osnovana je u Kotoru 1326. godine, a lekovi su nabavljani iz Venecije. Apotekari su do XV veka svi bili italijanskog porekla, najviše ih je bilo iz Bolonje, Venecije i Apulije. Medju njima pominje se samo jedan srpskog porekla (18).
Građu za poznavanje farmakopeje nalazimo u prevodima evropske srednjovekovne medicine, od kojih je najkompletniji Hilandarski kodeks sa opisom 145 lekova. Većina lekova je biljnog porekla, osim nekoliko za koje su korišćeni minerali. Lekovi su spravljani u složenom sastavu u kome je često bilo i po 60 sastojaka. O leku se u kodeksu daje prvo njegovo ime, zatim sastav, način dobijanja, a najveći deo teksta sadrži uputstvo za lečenje pojedinih bolesti. Od zemalja iz kojih su dobijane sirovine, najčešće se pominju Arabija, Persija, Grčka i Lombardija.
Osim Kodeksa, bilo je i drugih prevoda prikupljenih u terapijske zbornike koji su predstavljali prevode delova latinskog spisa Circa Instans, Joanesa Plateaeriusa, profesora medicinske škole u Monpeljeu, s kraja XI i početka XII veka (19).
Terapijski zbornici bili su najpopularniji spisi srednjovekovne medicine i čuvani su kao najveća dragocenost koja se predavala potomcima u nasleđe. Narodni lekari prepisivali su njihove dotrajale stranice i tom prilikom ponekad menjali sadržinu starih recepata i ubacivali nove. Pošto su to bili jedini priručnici po kojima se naš narod mogao lečiti, onaj koji ih je posedovao uživao je veliki ugled.
Do osvajanja srpskih zemalja od Turaka srpska medicina se razvijala uporedo sa evropskom medicinom. Vlast Turaka prekinula je razvoj svih grana našeg kulturnog stvaralaštva pa i medicinu. Srpska medicina će sve do pojave prvog lekara Srbina, Jovana Apostolovića 1759 godine, sa doktorskom diplomom univerziteta u Berlinu, ostati na temeljima francuskih i italijanskih škola (20).