02-03-2013, 12:49 PM
Starina Novak je jedan od najpoznatijih srpskih hajduka. Starina Novak je istorijska ličnost druge polovine XVI vijeka, porijeklom iz Poreča kod Smedereva, a pobjegao je u hajduke zbog zuluma “proklete Jerine”. Prema procjenama istoričara rođen je između 1520. i 1530. godine. Pored nadimka "Starina" što predstavlja odrednicu za čovjeka u godinama, ali i mitskog mnogobožačkog pretka, rodonačelnika koji neprestano štiti svoje potomke, za njegovo ime veže se nadimak "Baba". "Baba" je turcizam koji ima isto značenje, ali u nekim izvorima navodi se da je ovaj nadimak Novak dobio pošto su ga jednom prilikom uhvatili Turci i povadili mu sve zube.
Starina Novak potiče iz donje klase srpskog naroda, mada neki istoričari tvrde da je Vlah iz Timočke Krajine ili Bugarin. U rumunskoj istoriografiji preovladalo je mišljenje da je on srpskog porijekla, kao i hiljade drugih najamnika i seljaka srpske narodnosti koji su se borili u redovima vlaške vojske. Baba Novak je bio pismen čovjek.
Vjeruje se da je učio u manastiru Poreč. Znao da čita i piše na staroslovenskom jeziku, turski je naučio u ropstvu, a vlaški i grčki vojujući u društvu Vlaha i Grka. Kako kazuju neke narodne pjesme, Starina Novak je započeo hajdukovanje još u ranoj mladosti. Turci su ga proganjali i mučili, te mladi Starina Novak napušta rodni kraj i odlazi u šumu. Ovim počinje drugi dio svog života - hajdukovanje u Timočkoj krajini. Zanat oružara naučio je kod jednog hajdučkog harambaše, a ubrzo je ispoljio i vojne vrline. Za kratko vrijeme fomirao je svoju četu i počeo da vodi nepomirljivu borbu protiv Turaka. Njegova lična hrabrost, umjetnost vojnog komandovanja, kao i veliki uspjesi na bojnom polju privukli su veliki broj seljaka i slobodnih hajduka njegovim vojnim formacijama, koje su iz dana u dan bivale sve veće.
Prema rumunskim izvorima ime Starine ili Bube Novaka je vezano za vladavinu vojvode Mihaja Hrabrog (Mihai Viteazul), i to od početka Mihajeve borbe za oslobođenje od Turaka 1595. godine, pa do završetka njegove vladavine, 1601. godine.
Mihaj Hrabri pred bitku. Jednim krilom je komandovao Baba Novak.
Inače, rumunski izvori prikazuju Starinu Novaka kao vojskovođu najamničke vojske Mihaja Hrabrog, bilo u njegovoj borbi za oslobođenje balkanskih naroda od Turaka - u prvom redu Srba i Bugara - bilo u njegovim ratovima za ujedinjenje triju rumunskih provincija, Vlaške, Transilvanije i Moldavije. Izvjesna pažnja posvećena je i Baba Novakovim ratovima rame uz rame sa srpskim ustanicima u Banatu.
U vrijeme Mihajevog pristupanja „Svetoj ligi” i rata protiv Turaka, Mihajeva vojska je prešla Dunav, marta 1595, i doprla čak do planine Balkan. Mjesno stanovništvo, ohrabreno prisustvom Mihajeve vojske, podiglo se na ustanak i njih oko dvije hiljade hajduka krenulo na Sofiju. Opljačkali su sve na šta su naišli i opustošili grad Turtukaju, koji su potom spalili i sravnili sa zemljom. Prethodnica ove ekspedicije doprla čak do Varne na obali Crnog mora. Na čelu pobunjenih seljaka stajao je Starina Novak. Mihaj je još tada uočio vojničke osobine ovog vojskovođe i njegovih hajduka za opštu stvar, pa je srpske hajduke primio u sastav svoje, a Starinu Novaka postavio za jednog od svojih najglavnijih vojnih stariješina.
Prema mađarskim izvorima Novak je porijeklom Srbin iz Poreča kod Smedereva, neko vrijeme se poturčio i postao subaša, a kada se pokarabasio s Turcima, odmetnuo se u hajduke. Turci su mu pripremili zamku i uhvatili ga, strpali u tamnicu i povadili mu sve zube iz glave, pa je tad prozvan Baba Novak. U početku, Baba Novak je bio običan vojnik, a onda je došao kod Mihaja Hrabrog - piše Samoškezi - u Vlašku, gde ga je ovaj postavio za kapetana nad hajducima. To je, po svojoj prilici, bilo poslije prve Mihajeve proljećne ofanzive na Balkan, 1595. godine, a ne poslije bitke kod Kalugarenija (13/23. avgusta 1595), kako tvrde neki istoričari. Po navodima istoričara B. P. Hasdeua, Baba Novak je rođen oko 1530, što znači da mu je bilo 65 godina kada je stupio u Mihajevu vojsku.
Život ovog velikog hrišćanskog borca tragično je okončan. Na prevaru je uhvaćen i zajedno sa svojim saborcem i sveštenikom nabijen na kolac. Njihova tijela su bila ostavljena da ih gavrani skrnave, a zatim su bili spaljeni 5.2.1601. godine u Klužu. Od svih likova hajduka, lik Starine Novaka se u srpskoj epici posebno izdvaja. On je kao hajduk najcjelovitije istaknut i pjesnički osmišljen. Sjedinio je istovremeno mnoge vrline i mane, hrabar je, samosvjestan, stamen, odvažan i nepokolebljiv. Po mnogo čemu Starina Novak i njegova borba mogu se smatrati pretečom Karađorđa i I srpskog ustanka 1804. - 1813. godine.
Hajduk s Romanije
Istorijska interpretacija Novakove hajdučke biografije umnogome korespondira sa epskom poezijom. Kada je riječ o istorijskom posredovanju u građenju epske biografije hajduka Novaka, najviše što se može dopustiti jeste kontaminovanje maglovitog kolektivnog sjećanja na više istorijskih ličnosti iz različitih vremena i podnevlja: veliki vojvoda Novak Grebostrek, cesar Novak iz 14. vijeka, narodna personifikacija “novog vizantijskog stratiote”, “lavoobrazni” hajduk Karaljuk/Novak iz Žitija despota Stefana Lazarevića s početka 15. vijeka, Novak Debeljak ili Novak Debelić o kome govore strani putopisci u 16. vijeku, razbojnik iz manastira Svetog Đorđa u Temskoj, Baba Novak s kraja 16. vijeka, Novak Kovač – tipski lik mačara u epskoj poeziji Srba.
Najmanje što se pak može pretpostaviti jeste to da su junačka preduzeća ovim junacima, pored smrti, morala donijeti i pjesničku slavu, baštinjenu u narodnim pjesmama i predanjima, usmenoj riječi koja je vremenom brisala granice i ujednačavala razlike.
Epski život Starine Novaka i njegove hajdučke družine, tradicijsko stanište hajdučke družine Starine Novaka je gora Romanija kod Pala. Kojim putevima je tradicija o Novaku u 16. i 17. vijeku prenijeta na Romaniju, još uvjek predstavlja otvoreno pitanje. Teza da je u tim vremenima Romanija postala “jedno od glavnih stecišta hajduka”, te da su na Novaka prenijete i mnoge ranije hajdučke tradicije, pruža samo djelimičan odgovor. Gora Romanija iz narodnih pjesama ne upućuje ni na teren današnje Rumunije, poprište istorijske aktivnosti Baba Novaka – do lingvističkog izjednačavanja toponima Romanija i Rumunija nije moglo doći prije 19. vijeka. Prije bi se mogla prihvatiti etimologija M. Stojanovića po kojoj je kolektivno pamćenje junaka i događaja sa područja vizantijske teme Trakija (Romanija) i klisure (teme) Strimona prenijeto, na osnovu jezičke sličnosti, na planinu u Republici Srpskoj, što posredno pokazuju i očuvani toponimi u pjesmama “Ženidba Grujice Novakovića” (Vuk, SNP III, br. 6) i “Nevjera ljube Grujičine" (Vuk, SNP III, br. 7).
Po Miodragu Stojanoviću, oko lika Novaka Debelića, “novog pobjednika”, mogla se razviti snažna dijahronijska vertikala usmenog pjevanja, koja je tekla od drevne zaboravljene srednjovijekovne epike, na šta upućuju geografski i etnografski palimpsesti u očuvanim pjesmama predvukovskih i vukovskih zapisa, sve do hajdučkih elemenata projektovanih u epski lik gorskog četobaše koji stoluje na planini Romaniji.
I oko epskog lika Grujice Novakovića, drugog invarijantnog člana Novakove hajdučke družine, istorija neumorno plete mrežu satkanu od činjenične građe. Tako se iz prašnih arhivskih izvora pomaljaju Grujica Žeravica, Grujica Milošev, Grujica Miloš Mali, Grujica Vuković (to je onaj “morlak sa Zubaca” za čiju glavu su Dubrovčani raspisali ucenu od hiljadu dukata), kao i hajduk koji se pominje pod nadimkom Putto u dubrovačkim dokumentima iz 1664. godine.
Salko Nazečić smatra da bi epskog Grujicu Novakovića ponajprije trebalo tražiti u spajanju dvije ličnosti, hajduka Grujice Žeravice s jedne i “morlaka” Grujice Vukovića s druge strane.
O deli-Radivoju, trećem ključnom članu hajdučko-porodične družine Starine Novaka, veoma rano se pjevalo i u Dalmaciji, i to u vezi sa Novakom i Mijatom Tomićem. Deli-Radivoje u družini po pravilu ima funkciju Novakovog brata/pobratima.
U pjesmi “Starina Novak i knez Bogosav” (Vuk, SNP III, br. 1) Novak se dovodi u vezu sa vladavinom despota Đurđa Brankovića i kulukom nametnutim prilikom zidanja Smedereva. Nije, međutim, samo Jerinin zulum razlog zbog kojeg se Starina Novak odmeće u hajduke. Mladoženja Turčin i njegova osionost su prisutni kako bi se naglasila nacionalna dimenzija odmetanja u hajduke i izvršilo relativno stabilno situiranje Starine Novaka u krug pjesama koji mu po tradiciji pripada. U drugoj varijanti (Vuk, SNP VII, br. 33) očuvan je samo ovaj “hajdučki” elemenat.
Opisi Starine Novaka
Najupečatljiviji opis Starine Novaka dat je u pjesmi “Ženidba Gruice Novakovića” (Vuk, SNP III, br. 6). Novak je ovdje odjeven u strašnu odoru. Na glavi ima “kapu vučetinu”, na plećima "kožuh od međeda", za kapom “krilo od labuda”. Zoomorfna maska koju on nosi može se dovesti u vezu sa mitskim prototipom. Medvjed i vuk iz aspekta simboličkog statusa životinja (zoomorfni kod) predstavljaju životinje koje su najbliže čovjeku. Za izgled Starine Novaka u ovoj pjesmi ilustrativan je, međutim, i istorijski prototip. Lako je uočiti tipološku sličnost između odjeće Starine Novaka i opisa jednog delije u Jedrenu koji nam ostavlja francuski putopisac Nikola de Nikole sa svojih putovanja po Turskoj u 16. vijeku.
“On je izgledao ovako. Donji deo njegove haljine i njegove duge i široke gaće, koje Turci nazivaju šalvarama, bili su od kože mladog medvjeda sa dlakom napolju. Ispod šalvara imao je cipele ili kratke čizme od žutog safijana, sprijeda šiljate, a pozadi veoma visoko, odozdo potkovane, okružene dugim i širokim mamuzama. Na glavi je imao kapu, načinjenu kao kod poljskih konjanika ili Đurđijanaca, koja mu je padala ka jednom ramenu. Ona je bila od pegave leopardove kože. Delija je na nju, na čelu, prikačio jedno široko orlovo krilo kako bi izgledao što strašnije. Dva druga krila bila su pričvršćena velikim pozlaćenim klincima na njegovom štitu koji je nosio sa strane, objesivši ga o pojas. Njegovo oružje bila je ćorda i jatagan, dok je u desnoj ruci držao buzdovan, tj. topuz, sa zlatnim perima. Međutim, nekoliko dana poslije toga ovaj delija je krenuo iz Jedrena s vojskom koju je Ahmed-paša (onaj koji je, poslije toga, po sultanovom naređenju, zadavljen u svom krevetu) vodio, umesto sultana, na Erdelj. Tada sam ga vidjeo na konju pokrivenom, umjesto pokrovcem, čitavom kožom jednog velikog lava, koja je prednjim šapama bila pričvršćena na grudima konja dok su druge dve visile pozadi. Buzdovan mu je visio o zadnjem unkašu sedla. U desnoj ruci držao je koplje duge i šuplje drške, a vrha dobro zaoštrenog.”
Da li je Novak ovde odeven u odeću turskog megdandžije ili je karakterizacija nastala naslojavanjem mitskog i istorijskog hronotopa, pitanje je na koje se ne može dati definitivan odgovor. Čini se da se u karakterizaciji i atribuciji Novakovog epskog lika ne mogu zanemariti ni mitski ni istorijski elementi. Nijedan od ovih činilaca, međutim, ne opstaje samostalno u tradiciji. U pitanju je proces koji podrazumeva imanentno prisustvo epskog podteksta kadrog da aktivira celokupnu epsku biografiju popularnog junaka. Na dijelu je automatizam epske formule i mehanizam poistovećivanja kolektiva sa opjevanim događajem ili junakom, proistekao iz estetike istovjetnosti, kojim se ne žele dovesti u pitanje stil i afiniteti narodnog pjevača, kao ni uticaj sredine, epohe i etnokulturnih elemenata podneblja u kome je određena varijanta zabeležena.
Kosti sahranjene pored crkve u Palama
Prema izvorima prof. Mojsija Đerkovića, 1926. godine je došlo do prenosa Novakovih kostiju umorenih 1914. godine u zajedničku grobnicu pored crkve na Palama, gdje se i danas nalazi spomenik palim borcima u Prvom svjetskom ratu. Da li su to kosti rumunskog vojskovođe, srpskog hajduka ili epskog junaka zauvjek će ostati tajna.
Novakova pećina
Novakova pećina se nalazi na strmim liticama Romanije, a dobila je ime po starom narodnom junaku Starini Novaku. Pećina se nalazi na nadmorskoj visini od 1515 m. Ispod Novakove pećine su Careve vode, najpoznatije vrelo u širokom pojasu. Pored vrela je vodio Carigradski drum, koji je jedno vrijeme spadao među najvažnije puteve turskog carstva u Bosni.
Starina Novak potiče iz donje klase srpskog naroda, mada neki istoričari tvrde da je Vlah iz Timočke Krajine ili Bugarin. U rumunskoj istoriografiji preovladalo je mišljenje da je on srpskog porijekla, kao i hiljade drugih najamnika i seljaka srpske narodnosti koji su se borili u redovima vlaške vojske. Baba Novak je bio pismen čovjek.
Vjeruje se da je učio u manastiru Poreč. Znao da čita i piše na staroslovenskom jeziku, turski je naučio u ropstvu, a vlaški i grčki vojujući u društvu Vlaha i Grka. Kako kazuju neke narodne pjesme, Starina Novak je započeo hajdukovanje još u ranoj mladosti. Turci su ga proganjali i mučili, te mladi Starina Novak napušta rodni kraj i odlazi u šumu. Ovim počinje drugi dio svog života - hajdukovanje u Timočkoj krajini. Zanat oružara naučio je kod jednog hajdučkog harambaše, a ubrzo je ispoljio i vojne vrline. Za kratko vrijeme fomirao je svoju četu i počeo da vodi nepomirljivu borbu protiv Turaka. Njegova lična hrabrost, umjetnost vojnog komandovanja, kao i veliki uspjesi na bojnom polju privukli su veliki broj seljaka i slobodnih hajduka njegovim vojnim formacijama, koje su iz dana u dan bivale sve veće.
Prema rumunskim izvorima ime Starine ili Bube Novaka je vezano za vladavinu vojvode Mihaja Hrabrog (Mihai Viteazul), i to od početka Mihajeve borbe za oslobođenje od Turaka 1595. godine, pa do završetka njegove vladavine, 1601. godine.
Mihaj Hrabri pred bitku. Jednim krilom je komandovao Baba Novak.
Inače, rumunski izvori prikazuju Starinu Novaka kao vojskovođu najamničke vojske Mihaja Hrabrog, bilo u njegovoj borbi za oslobođenje balkanskih naroda od Turaka - u prvom redu Srba i Bugara - bilo u njegovim ratovima za ujedinjenje triju rumunskih provincija, Vlaške, Transilvanije i Moldavije. Izvjesna pažnja posvećena je i Baba Novakovim ratovima rame uz rame sa srpskim ustanicima u Banatu.
U vrijeme Mihajevog pristupanja „Svetoj ligi” i rata protiv Turaka, Mihajeva vojska je prešla Dunav, marta 1595, i doprla čak do planine Balkan. Mjesno stanovništvo, ohrabreno prisustvom Mihajeve vojske, podiglo se na ustanak i njih oko dvije hiljade hajduka krenulo na Sofiju. Opljačkali su sve na šta su naišli i opustošili grad Turtukaju, koji su potom spalili i sravnili sa zemljom. Prethodnica ove ekspedicije doprla čak do Varne na obali Crnog mora. Na čelu pobunjenih seljaka stajao je Starina Novak. Mihaj je još tada uočio vojničke osobine ovog vojskovođe i njegovih hajduka za opštu stvar, pa je srpske hajduke primio u sastav svoje, a Starinu Novaka postavio za jednog od svojih najglavnijih vojnih stariješina.
Prema mađarskim izvorima Novak je porijeklom Srbin iz Poreča kod Smedereva, neko vrijeme se poturčio i postao subaša, a kada se pokarabasio s Turcima, odmetnuo se u hajduke. Turci su mu pripremili zamku i uhvatili ga, strpali u tamnicu i povadili mu sve zube iz glave, pa je tad prozvan Baba Novak. U početku, Baba Novak je bio običan vojnik, a onda je došao kod Mihaja Hrabrog - piše Samoškezi - u Vlašku, gde ga je ovaj postavio za kapetana nad hajducima. To je, po svojoj prilici, bilo poslije prve Mihajeve proljećne ofanzive na Balkan, 1595. godine, a ne poslije bitke kod Kalugarenija (13/23. avgusta 1595), kako tvrde neki istoričari. Po navodima istoričara B. P. Hasdeua, Baba Novak je rođen oko 1530, što znači da mu je bilo 65 godina kada je stupio u Mihajevu vojsku.
Život ovog velikog hrišćanskog borca tragično je okončan. Na prevaru je uhvaćen i zajedno sa svojim saborcem i sveštenikom nabijen na kolac. Njihova tijela su bila ostavljena da ih gavrani skrnave, a zatim su bili spaljeni 5.2.1601. godine u Klužu. Od svih likova hajduka, lik Starine Novaka se u srpskoj epici posebno izdvaja. On je kao hajduk najcjelovitije istaknut i pjesnički osmišljen. Sjedinio je istovremeno mnoge vrline i mane, hrabar je, samosvjestan, stamen, odvažan i nepokolebljiv. Po mnogo čemu Starina Novak i njegova borba mogu se smatrati pretečom Karađorđa i I srpskog ustanka 1804. - 1813. godine.
Hajduk s Romanije
Istorijska interpretacija Novakove hajdučke biografije umnogome korespondira sa epskom poezijom. Kada je riječ o istorijskom posredovanju u građenju epske biografije hajduka Novaka, najviše što se može dopustiti jeste kontaminovanje maglovitog kolektivnog sjećanja na više istorijskih ličnosti iz različitih vremena i podnevlja: veliki vojvoda Novak Grebostrek, cesar Novak iz 14. vijeka, narodna personifikacija “novog vizantijskog stratiote”, “lavoobrazni” hajduk Karaljuk/Novak iz Žitija despota Stefana Lazarevića s početka 15. vijeka, Novak Debeljak ili Novak Debelić o kome govore strani putopisci u 16. vijeku, razbojnik iz manastira Svetog Đorđa u Temskoj, Baba Novak s kraja 16. vijeka, Novak Kovač – tipski lik mačara u epskoj poeziji Srba.
Najmanje što se pak može pretpostaviti jeste to da su junačka preduzeća ovim junacima, pored smrti, morala donijeti i pjesničku slavu, baštinjenu u narodnim pjesmama i predanjima, usmenoj riječi koja je vremenom brisala granice i ujednačavala razlike.
Epski život Starine Novaka i njegove hajdučke družine, tradicijsko stanište hajdučke družine Starine Novaka je gora Romanija kod Pala. Kojim putevima je tradicija o Novaku u 16. i 17. vijeku prenijeta na Romaniju, još uvjek predstavlja otvoreno pitanje. Teza da je u tim vremenima Romanija postala “jedno od glavnih stecišta hajduka”, te da su na Novaka prenijete i mnoge ranije hajdučke tradicije, pruža samo djelimičan odgovor. Gora Romanija iz narodnih pjesama ne upućuje ni na teren današnje Rumunije, poprište istorijske aktivnosti Baba Novaka – do lingvističkog izjednačavanja toponima Romanija i Rumunija nije moglo doći prije 19. vijeka. Prije bi se mogla prihvatiti etimologija M. Stojanovića po kojoj je kolektivno pamćenje junaka i događaja sa područja vizantijske teme Trakija (Romanija) i klisure (teme) Strimona prenijeto, na osnovu jezičke sličnosti, na planinu u Republici Srpskoj, što posredno pokazuju i očuvani toponimi u pjesmama “Ženidba Grujice Novakovića” (Vuk, SNP III, br. 6) i “Nevjera ljube Grujičine" (Vuk, SNP III, br. 7).
Po Miodragu Stojanoviću, oko lika Novaka Debelića, “novog pobjednika”, mogla se razviti snažna dijahronijska vertikala usmenog pjevanja, koja je tekla od drevne zaboravljene srednjovijekovne epike, na šta upućuju geografski i etnografski palimpsesti u očuvanim pjesmama predvukovskih i vukovskih zapisa, sve do hajdučkih elemenata projektovanih u epski lik gorskog četobaše koji stoluje na planini Romaniji.
I oko epskog lika Grujice Novakovića, drugog invarijantnog člana Novakove hajdučke družine, istorija neumorno plete mrežu satkanu od činjenične građe. Tako se iz prašnih arhivskih izvora pomaljaju Grujica Žeravica, Grujica Milošev, Grujica Miloš Mali, Grujica Vuković (to je onaj “morlak sa Zubaca” za čiju glavu su Dubrovčani raspisali ucenu od hiljadu dukata), kao i hajduk koji se pominje pod nadimkom Putto u dubrovačkim dokumentima iz 1664. godine.
Salko Nazečić smatra da bi epskog Grujicu Novakovića ponajprije trebalo tražiti u spajanju dvije ličnosti, hajduka Grujice Žeravice s jedne i “morlaka” Grujice Vukovića s druge strane.
O deli-Radivoju, trećem ključnom članu hajdučko-porodične družine Starine Novaka, veoma rano se pjevalo i u Dalmaciji, i to u vezi sa Novakom i Mijatom Tomićem. Deli-Radivoje u družini po pravilu ima funkciju Novakovog brata/pobratima.
U pjesmi “Starina Novak i knez Bogosav” (Vuk, SNP III, br. 1) Novak se dovodi u vezu sa vladavinom despota Đurđa Brankovića i kulukom nametnutim prilikom zidanja Smedereva. Nije, međutim, samo Jerinin zulum razlog zbog kojeg se Starina Novak odmeće u hajduke. Mladoženja Turčin i njegova osionost su prisutni kako bi se naglasila nacionalna dimenzija odmetanja u hajduke i izvršilo relativno stabilno situiranje Starine Novaka u krug pjesama koji mu po tradiciji pripada. U drugoj varijanti (Vuk, SNP VII, br. 33) očuvan je samo ovaj “hajdučki” elemenat.
Opisi Starine Novaka
Najupečatljiviji opis Starine Novaka dat je u pjesmi “Ženidba Gruice Novakovića” (Vuk, SNP III, br. 6). Novak je ovdje odjeven u strašnu odoru. Na glavi ima “kapu vučetinu”, na plećima "kožuh od međeda", za kapom “krilo od labuda”. Zoomorfna maska koju on nosi može se dovesti u vezu sa mitskim prototipom. Medvjed i vuk iz aspekta simboličkog statusa životinja (zoomorfni kod) predstavljaju životinje koje su najbliže čovjeku. Za izgled Starine Novaka u ovoj pjesmi ilustrativan je, međutim, i istorijski prototip. Lako je uočiti tipološku sličnost između odjeće Starine Novaka i opisa jednog delije u Jedrenu koji nam ostavlja francuski putopisac Nikola de Nikole sa svojih putovanja po Turskoj u 16. vijeku.
“On je izgledao ovako. Donji deo njegove haljine i njegove duge i široke gaće, koje Turci nazivaju šalvarama, bili su od kože mladog medvjeda sa dlakom napolju. Ispod šalvara imao je cipele ili kratke čizme od žutog safijana, sprijeda šiljate, a pozadi veoma visoko, odozdo potkovane, okružene dugim i širokim mamuzama. Na glavi je imao kapu, načinjenu kao kod poljskih konjanika ili Đurđijanaca, koja mu je padala ka jednom ramenu. Ona je bila od pegave leopardove kože. Delija je na nju, na čelu, prikačio jedno široko orlovo krilo kako bi izgledao što strašnije. Dva druga krila bila su pričvršćena velikim pozlaćenim klincima na njegovom štitu koji je nosio sa strane, objesivši ga o pojas. Njegovo oružje bila je ćorda i jatagan, dok je u desnoj ruci držao buzdovan, tj. topuz, sa zlatnim perima. Međutim, nekoliko dana poslije toga ovaj delija je krenuo iz Jedrena s vojskom koju je Ahmed-paša (onaj koji je, poslije toga, po sultanovom naređenju, zadavljen u svom krevetu) vodio, umesto sultana, na Erdelj. Tada sam ga vidjeo na konju pokrivenom, umjesto pokrovcem, čitavom kožom jednog velikog lava, koja je prednjim šapama bila pričvršćena na grudima konja dok su druge dve visile pozadi. Buzdovan mu je visio o zadnjem unkašu sedla. U desnoj ruci držao je koplje duge i šuplje drške, a vrha dobro zaoštrenog.”
Da li je Novak ovde odeven u odeću turskog megdandžije ili je karakterizacija nastala naslojavanjem mitskog i istorijskog hronotopa, pitanje je na koje se ne može dati definitivan odgovor. Čini se da se u karakterizaciji i atribuciji Novakovog epskog lika ne mogu zanemariti ni mitski ni istorijski elementi. Nijedan od ovih činilaca, međutim, ne opstaje samostalno u tradiciji. U pitanju je proces koji podrazumeva imanentno prisustvo epskog podteksta kadrog da aktivira celokupnu epsku biografiju popularnog junaka. Na dijelu je automatizam epske formule i mehanizam poistovećivanja kolektiva sa opjevanim događajem ili junakom, proistekao iz estetike istovjetnosti, kojim se ne žele dovesti u pitanje stil i afiniteti narodnog pjevača, kao ni uticaj sredine, epohe i etnokulturnih elemenata podneblja u kome je određena varijanta zabeležena.
Kosti sahranjene pored crkve u Palama
Prema izvorima prof. Mojsija Đerkovića, 1926. godine je došlo do prenosa Novakovih kostiju umorenih 1914. godine u zajedničku grobnicu pored crkve na Palama, gdje se i danas nalazi spomenik palim borcima u Prvom svjetskom ratu. Da li su to kosti rumunskog vojskovođe, srpskog hajduka ili epskog junaka zauvjek će ostati tajna.
Novakova pećina
Novakova pećina se nalazi na strmim liticama Romanije, a dobila je ime po starom narodnom junaku Starini Novaku. Pećina se nalazi na nadmorskoj visini od 1515 m. Ispod Novakove pećine su Careve vode, najpoznatije vrelo u širokom pojasu. Pored vrela je vodio Carigradski drum, koji je jedno vrijeme spadao među najvažnije puteve turskog carstva u Bosni.
Epska pjesma: Starina Novak i knez Bogoslav
Vino piju Novak i Radivoj
a kod Bosne, kod vode studene,
kod nekoga kneza Bogosava.
A kad su se vina ponapili,
knez Bogosav stade besjediti:
„Pobratime, Starina Novače,
kaži pravo, tako bio zdravo,
sa šta, brate, ode u hajduke?
Kakva tebe oćera nevolja
vrat lomiti, po gori hoditi,
po hajduci, po lošu zanatu,
a pod starost, kad ti nije vrime?”
Veli njemu Starina Novače:
„Pobratime, kneže Bogosave,
kad me pitaš, pravo da ti kažem -
jest mi bilo za nevolju ljutu.
Ako moreš znati i pamtiti
kad Jerina Smederevo gradi,
pa naredi mene u argatluk,
argatovah tri godine dana,
a ja vukoh drvlje i kamenje
sve uz moja kola i volove -
i za pune do tri godinice
ja ne stekoh pare ni dinara,
ni zaslužih na noge opanke.
I to bih joj, brate, oprostio!
Kad sagradi Smedereva grada,
onda stade pa i kule zida,
pozlaćuje vrata i pendžere,
pa nametnu namet na vilajet,
sve na kuću po tri litre zlata -
to je, brate, po trista dukata!
Ko imade, i predade blago;
ko predade, onaj i ostade.
Ja sam bio čovjek siromašan,
ne imadoh da predadem blago,
uzeh budak, s čim sam argatovo,
pa s budakom odoh u hajduke,
pa se niđe zadržat ne mogoh
u državi Jerine proklete,
već pobjegoh do studene Drine,
pa se maših Bosne kamenite.
A kad dođoh blizu Romanije,
tu sam turske svatove susreo -
oni vode kadunu đevojku.
Svi svatovi s mirom prolazili,
zaostalo Ture mladoženja
na doratu, konju velikome,
ono ne šće da prolazi s mirom,
već poteže trostruku kandžiju
(tri su na njoj lule* od tumbaka)
pa udara mene po plećima.
Triput sam ga Bogom pobratio:
”Molim ti se, Ture mladoženja,
a tako ti sreće i junaštva,
i tako ti sretnoga veselja,
prođi me se, hajde putem s mirom -
vidiš da sam čovjek siromašan!„
Opet Ture da s' okani neće.
Kad je mene malo zaboljelo,
i ja sam se vrlo ražljutio,
pa potegoh budak sa ramena
te udarih Ture na doratu.
Kako sam ga lako udario,
umah sam ga s konja oborio,
i k njemu sam onda priletio;
udarih ga još dva i tri puta
dok sam njega s dušom rastavio.
Vatih mu se rukom u džepove,
kod njeg' nađoh do tri kese blaga,
pa ih pušti sebi u njedarca;
otpasah mu sablju od pojasa,
njem' otpasah, a sebi pripasah;
ostavih mu budak više glave,
da čim će ga zakopati Turci,
pa posjedoh njegova dorata,
odoh pravo gori Romaniji.
To gledaju svi turski svatovi,
ne šćedoše mene ni ćerati,
ja ne šćeše, ja li ne smjedoše.
Evo ima četr'est godina,
Romaniju goru obiknuo,
bolje, brate, nego moje dvore;
jer ja čuvam druma kroz planinu,
dočekujem Sarajlije mlade,
te otimam i srebro i zlato
i lijepu čohu i kadifu,
odijevam i sebe i društvo;
a kadar sam stići i uteći
i na strašnu mjestu postajati -
ne bojim se nikoga do Boga!”
Vino piju Novak i Radivoj
a kod Bosne, kod vode studene,
kod nekoga kneza Bogosava.
A kad su se vina ponapili,
knez Bogosav stade besjediti:
„Pobratime, Starina Novače,
kaži pravo, tako bio zdravo,
sa šta, brate, ode u hajduke?
Kakva tebe oćera nevolja
vrat lomiti, po gori hoditi,
po hajduci, po lošu zanatu,
a pod starost, kad ti nije vrime?”
Veli njemu Starina Novače:
„Pobratime, kneže Bogosave,
kad me pitaš, pravo da ti kažem -
jest mi bilo za nevolju ljutu.
Ako moreš znati i pamtiti
kad Jerina Smederevo gradi,
pa naredi mene u argatluk,
argatovah tri godine dana,
a ja vukoh drvlje i kamenje
sve uz moja kola i volove -
i za pune do tri godinice
ja ne stekoh pare ni dinara,
ni zaslužih na noge opanke.
I to bih joj, brate, oprostio!
Kad sagradi Smedereva grada,
onda stade pa i kule zida,
pozlaćuje vrata i pendžere,
pa nametnu namet na vilajet,
sve na kuću po tri litre zlata -
to je, brate, po trista dukata!
Ko imade, i predade blago;
ko predade, onaj i ostade.
Ja sam bio čovjek siromašan,
ne imadoh da predadem blago,
uzeh budak, s čim sam argatovo,
pa s budakom odoh u hajduke,
pa se niđe zadržat ne mogoh
u državi Jerine proklete,
već pobjegoh do studene Drine,
pa se maših Bosne kamenite.
A kad dođoh blizu Romanije,
tu sam turske svatove susreo -
oni vode kadunu đevojku.
Svi svatovi s mirom prolazili,
zaostalo Ture mladoženja
na doratu, konju velikome,
ono ne šće da prolazi s mirom,
već poteže trostruku kandžiju
(tri su na njoj lule* od tumbaka)
pa udara mene po plećima.
Triput sam ga Bogom pobratio:
”Molim ti se, Ture mladoženja,
a tako ti sreće i junaštva,
i tako ti sretnoga veselja,
prođi me se, hajde putem s mirom -
vidiš da sam čovjek siromašan!„
Opet Ture da s' okani neće.
Kad je mene malo zaboljelo,
i ja sam se vrlo ražljutio,
pa potegoh budak sa ramena
te udarih Ture na doratu.
Kako sam ga lako udario,
umah sam ga s konja oborio,
i k njemu sam onda priletio;
udarih ga još dva i tri puta
dok sam njega s dušom rastavio.
Vatih mu se rukom u džepove,
kod njeg' nađoh do tri kese blaga,
pa ih pušti sebi u njedarca;
otpasah mu sablju od pojasa,
njem' otpasah, a sebi pripasah;
ostavih mu budak više glave,
da čim će ga zakopati Turci,
pa posjedoh njegova dorata,
odoh pravo gori Romaniji.
To gledaju svi turski svatovi,
ne šćedoše mene ni ćerati,
ja ne šćeše, ja li ne smjedoše.
Evo ima četr'est godina,
Romaniju goru obiknuo,
bolje, brate, nego moje dvore;
jer ja čuvam druma kroz planinu,
dočekujem Sarajlije mlade,
te otimam i srebro i zlato
i lijepu čohu i kadifu,
odijevam i sebe i društvo;
a kadar sam stići i uteći
i na strašnu mjestu postajati -
ne bojim se nikoga do Boga!”
