SMRTNA KAZNA

[bili]

Smrtna kazna kod Srba do kraja XII veka


Apstrakt: Autor je ovim člankom nastojao da pokaže da je smrtna kazna postojala kod Srba do XII veka. Analizirano je ko i za koja krivična dela ima pravo izricanja ove kazne, pravo pomilovanja, način izvršenja kazne, mučenje osuđenika i sl
Ključne reči: Smrtna kazna, Srbi, stari srpski zakon.

O smrtnoj kazni kod Srba do kraja XII veka kod nas nije do sada pisano. Ona je obrađena u okviru Istorije srpskog prava u nemanjićkoj državi ali se tu analizira njena primena u XIII i XIV veku (1) . Jedini podaci iz ove knjige koji bi se mogli odnositi i na ovaj period su da je smrtna kazna izvršavana za najteže političke prestupe i da se pojavila pod uticajem Vizantije (2) .

Odmah treba reći da kao predmet istraživanja ovoga rada biće razmatrana smrtna kazna kao sankcija u unutrašnjem, a ne u međunarodnom pravu. U međunarodnom pravu ona se izvršavala nad zarobljenicima, odnosno i u drugim slučajevima s obzirom na to da su se Srbi u navedenom pediodu nalazili pod vlašću Vizantije, Bugarske i drugih država, te su im one mogle izreći ovu kaznu za krivična dela koja je predviđao krivični zakon ovih zemalja.

O ovoj problematici su istorijski izvori veoma oskudni. To su isti oni izvori koji i inače služe za proučavanje srpske istorije u navedenom periodu. To su vizantijski izvori, Letopis popa Dukljanina , kao i razna žitija.

Vizantijski izvori za srpsku istoriju izašli su u okviru Vizantijskih izvora za istoriju naroda Jugoslavije u IV knjige (3) sa veoma dobrim komentarima.

Drugi izvor je Letopis popa Dukljanina . Ovaj spis se smatra više književnim nego istorijskim izvorom. Međutim, on je svedočanstvo svoga vremena i u njemu je izneta ona praksa života koja je bila poznata autoru spomenutog Lepotisa, a koja se proteže i na pravo koje je važilo u vreme kada je on pisan (4) .

Treći izvor su žitija Stefana Prvovenčanog (5) , Svetoga Save (6) , Teodosija (7) , i Domentijana (8) , koja govore o periodu do kraja XII veka, premda u njima podaci o navedenoj temi su vrlo oskudni.

Najstariji slučaj izricanja smrtne kazne vezan je kod starih Slovena za slučaj izvršenja osvete. Nju su oni smatrali svetinjom i obavezom (9) . Gost je bio svećen ako mu se šta desilo (10) .

Samo je vladar imao pravo izricanja smrtne kazne (11) . Ovo pravo je izuzetno imala i vladarka ako je vladar umro, pa je vršenje vrhovne vlasti prešlo na nju (12) . Ona je u normalnim prilikama imala samo pravo da traži od vladara, svoga muža, da izrekne ovu kaznu određenim licima, ali je vladar sam odlučivao da li će ovaj predlog uvažiti ili ne (13) .

Pravo na pomilovanje je takođe imao samo vladar. S obzirom na to da je vladar imao pravo izricanja i pomilovanja kod smrtne kazne, a da je vladarka imala pravo izricanja, kada je vrhovna vlast prešla na nju, može se s pravom pretpostaviti da je u istom slučaju ona imala pravo pomilovanja. Zabeleženo je da su ovo pravo imali episkopi i crkvena lica (14) .

Smrtna kazna je primenjivana i izricana za političke prestupe, što je s pravom primetio Taranovski. Ona je izricana u sledećim slučajevima: svrgnutom vladaru (15) , ubici vladara i uzurpatoru prestola (16) , lice koje je učinilo krivično delo nevere prema vladarevom sinu (17) , suparniku oko prestola (18) . Izricanje smrtne kazne u prva dva slučaja ne traži dodatno objašnjenje, druga dva smatram da nisu možda dovoljno jasna pa ih treba objasniti. Kod krivičnog dela nevere usmerenog protiv vladarevog sina nije moralo biti učinjeno delo protiv njegovog života. U zabeleženom slučaju ovu kaznu je zaslužio monah koji je kod vladara bio da traži milostinju i tom prilikom pomogao njegovom sinu da pobegne od oca i da se zamonaši. Iz samog teksta se može zaključiti da je u pitanju monaško lice. Da bi se izrekla i izvršila smrtna kazna suparniku oko prestola nije bilo neophodno da se lice osuđeno na smrt pobuni već samo da ga vladar smatra mogućim ugroziteljem prestola.

U sačuvanim istorijskim izvorima posvedočen je samo jedan način izvršenja smrtne kazne. To je odsecanje glave (19) . Tom kaznom su kažnjavana lica koja su učinila neveru prema vladarevom sinu (20) i suparnici oko prestola (21) . Druga smrtna kazna koja je izricana ubici vladara i uzurpatoru prestola nije precizno zabeležena. O njoj se zna toliko da joj je prethodilo mučenje i da je lice nad kojim je izvršena umoreno najstrašnijom smrću (22). Druge kazne nisu posvedočene.

Međutim, smatram da se može pretpostaviti da su barem još dve bile primenjivane. To su klanje (23) i posecanje (24) nožem. Obe kazne su zabeležene da se izvršavaju nad zarobljenicima u ratu, što može da navede na pretpostavku da su onda ove dve kazne primenjivane i u unutrašnjem pravu. Drugi razlog koji govori u prilog tome da i njih treba uzeti u obzir je činjenica da su Srbi u ratu nad zarobljenicima izvršavali smrtnu kaznu odsecanjem glave, koju inače primenjuju i u unutrašnjem pravu. Iako ova dva razloga povećavaju stepen verovatnoće da je smrtna kazna izricana i na ta dva opisana načina ipak ne daje mogućnost da u to budemo sigurni.

U istorijskim izvorima je posvedočeno da se smrtna kazna izvršavala nad muškarcima koji su pripadali povlašćenim staležima. Ovo međutim nikako ne treba shvatiti da se nad licima koja nisu plemići ili monasi ona nije izricala, naprotiv. Razlog zašto smrtna kazna nad licima potčinjenih staleža se ne beleži leži u činjenici da je spomenuti stalež mnogo manje zanimao pisce, kako strane tako i domaće, pa stoga smrtna kazna nije ni zabeležena. Nije takođe zabeležen nijedan slučaj izvršenja smrtne kazne nad ženom. Smatram stoga da se ona u navedenom periodu nad ženama nije ni izricala (25) .

U ovom periodu ne postoje dželati kao poseban sloj društva. Posao krvnika, tj. izvršioca smrtne kazne imaju vitezovi (26) .

Mučenju osuđenika na smrt se pristupalo, onda kada je to lice ubilo vladara i bilo istovremeno uzurpator prestola. Isto lice je umoreno najgroznijom smrću, što je već komentarisano.

O smrtnoj kazni kod Srba u ranom srednjem veku posredno svedoči još jedan istorijski izvor. To je Gračanička povelja , odnosno njen deo koji se zove Stari srpski zakon . Za njega je profesor Mihaljčić dokazao da potiče iz kraja XII veka (27) , prema tome i on može da posluži kao izvor za ovu temu. U spomenutom zakonu se ne spominje smrtna kazna ali se spominje vražda. To je otkupnina za krv koju plaća lice koje je izvršilo krivično delo lišenja života. Samo po sebi se razume da je ovde u pitanju krivično delo koje se ne dotiče vrhovne vlasti niti ljudi iz najbliže vladareve okoline. Ovo ukazuje da se smrtna kazna u navedenom slučaju nije izvršavala.

Kada se sve navedeno uzme u obzir može se s pravom reći da je smrtna kazna postojala i bila u ulozi odbrane prestola od mogućih uzurpatora, odnosno odbrane članova vladarske porodice, tj. za ona krivična dela koja se određuju kao pravno politička, a ne kao čisto pravna krivična dela.

U navedenim slučajevima smatram da Vizantija, a ni neka druga država nije mogla da odigra značajniju ulogu za uvođenje smrtnih kazni, niti oko drugih pitanja vezanih za nju. Jedino gde je taj uticaj možda postojao, ali i tu je došao preko crkve, je kod pomilovanja. Naime, već je rečeno da su to pravo imali i episkopi i ostala crkvena lica. Ova privilegija je potpuno u skladu sa pravnim položajem crkve u srednjem veku. Vizantija je veliki uticaj na unutrašnje pravo u celini izvršila tek 1219. godine sa Nomokanonom Svetoga Save kada je u znatnoj meri i proširena upotreba smrtne kazne kod Srba, ali to pitanje već izlazi iz okvira ove teme.


Napomene:

(1) T. Taranovski, Istorija srpskog prava u nemanjićkoj državi II , Beograd, 1931, 53-59.
(2) Isto, 58-59.
(3) Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije I - IV , Beograd, 1955 - 1971.
(4) Ljetopis popa Dukljanina, Beograd, 1988.
(5) Stefan Prvovenčani, Sabrani spisi, Beograd, 1988, 61-101.
(6) V. Ćorović, Spisi Sv. Save, Beograd - Sr. Karlovci, 1928.
(7) Teodosije, Žitija, Beograd, 1988, 99-261.
(8) Domentijan, Život Svetog Save i Svetog Simeona, Beograd, 1988. U Prvom žitiju je teško odrediti do koje stranice ide period do kraja XII veka, drugo žitije obuhvata od 237 - 325.
(9) Vizantijski izvori I , 131.
(10) Isto, 260.
(11) Letopis, 140.
(12) Isto, 142.
(13) Letopis, 140, 129.
(14) Isto, 141.
(15) Isto, 124, 127, 142.
(16) Isto, 137.
(17) Teodosije, n. d., 112.
(18) Letopis, 129; Vizantijski izvori III , 117 - 118; Isto, II , 53.
(19) Letopis, 129, 140; Vizantijski izvori III , 117 - 118; Teodosije, n. d., 112.
(20) Teodosije, n. d., 112.
(21) Letopis, 129, 140; Vizantijski izvori III , 117 - 118.
(22) Letopis, 137.
(23) Isto, 135.
(24) Vizantijski izvori IV , 228.
(25) Letopis.
(26) Letopis, 129.
(27) R. Mihaljčić, Stari srpski zakon, IČ XXXVII (1990), 21 - 25.


mr Đorđe Đekić