Katalozi novcica

[dumivan]

Kovnicu u Sisciji otvorio je Galijen 262. godine zbog vojnih potreba severnih provincija. Prekinula je sa kovanjem 387. godine, a definitivno prestala da radi 392. godine AD. Kovnica u Sirmijumu je otvorena 324. godine, nakon drugog gradjanskog rata Kostantina i Licinija, kada je Konstantin postao jedini vladar rimskog carstva. Zatvorena je 367. godine
Kovnice od kraja III do sredine V veka

ZAPADNI DEO IMPERIJE

Londrium / Augusta 297 326
Treveri / Trijer 294 430
Ambijanum / Amijen 300 353
Lugundum / Lion 297 480
Arelate / Arl 313 425
Ticinum 294 327
Mediolanum / Milano 352 ---
Ravena 402 VI vek
Akvileja 294 425
Rim početak pad carstva
Ostija 308 313
Kartagina 296 475






ISTOČNI DEO IMPERIJE

Siscia 262 392
Sirmium 324 367
Serdika / Sofija 303 308
Tesalonika 298 VI vek
Heraklea Tračka 294 474
Konstantinopolj 325 VI vek

Viminacijumska kovnica

Najupadljivija osobenost viminacijumskog kovanja je u tome da je vreme njenog kovanja najbliže odredjeno oznakama an(no) i odgovarajućim rimskim brojem od I do XVI u egzerku na reversu. Bilo je i mišljenja da se ove oznake odnose na normalnu, kalendarsku julijansku godinu ili da se odnose samo na vreme monetarne produkcije, medjutim izvesno je da je u pitanju jedna lokalna era, koja se ne podudara sa rimskom zvaničnom godinom. Najraniji predloženi datum ze početak ere u Viminacijumu je Jun ili Jul 233. godine, a najkasnije Novembar 240. godine. Po svemu sudeći početak ere treba tražiti Oktobra 239. godine, kada je bio jubilej Gordijana III.

Kraj kovanja u Viminacijumu pada u vreme vladavine Galijena (253 – 268 godine), koji je ukinuo jednu za drugom, gotovo sve lokalne kovnice u rimskom carstvu. Na odluku o ukidanju mogla je uticati i sve veća nesigurnost ovih krajeva i sve učestaliji neuspesi rimske vojske protiv varvara, kao i opšte osiromašenje carstva, koje je učinilo svako izdavanje gradskog novca nerentabilnim.

Kolonija Viminacijum kovala je u bakru i legurama tri nominala, koji se popularno nazivaju velika, srednja i mala bronza (VB, SB, MB). Velika bronza je u početku gotovo potpuno kovana od čistog bakra, a kasnije tokom većeg dela monetarne produkcije, od različitih vrsta bronzi (legura sa kalajem, olovom, cinkom i kombinacije ovih metala). Srednja bronza se uvek sastoji od bakra legiranog sa cinkom (to jest orihalk ili mesing). Za malu bronzu se koristio približno čist bakara, kao i legura bakra s kalajem i olovom. Medju izdanjima Viminacijuma, nalaženi su i primerci s većom težinom od redovnih nominala (ali iste sadržine), i oni se zovi debeljaci a u stvari su probni otkovi.

Neron i reforma novca iz 63.  godine. nove ere

Ovom reformom redukovan je aureus na 1/45 funte ili 7,28 grama a denar na 1/96 funte ili 3.41 gram. Neron pokušava da izdaje sve od sestercija do kvadansa u mesingu, ali posle nekoliko  izdanja se vraća na Avgustov sistem.

Karakala i reforma iz 214. godine n.e.

Zlatni novac, aureus pada na 1/50 rimske funte, odnosno 6.54 grama i uvodi se novi srebrni nominal antoninijan ili dvostruki denar, težine od  4,7 - 5.3 grama. Njegovo obeležje je zrakasta kruna na glavi Cara, odnosno polumesec ispod biste Carice.

Gordijan III

U ovo doba nestaj denar iz opticaja, dok antoninijan ostaje do Dioklecijana jedina srebrna moneta.

Aurelijan

Reforma sprovedena u vreme ovog cara 270 – 275 godine nove ere. vraća aureus na regularnu težinu, približnu standardu iz ranijeg perioda, a srebrni antoninijan je bolje izrade nego iz vremena Galijena (259 do 268. godina nove ere) kada je kovan od veoma lošeg metala, koji je sadžao svega 4 % srebra, tako da se skoro nije razlikovao od bakarnog novca. Aurelijanov antoninijan je nosio oznaku vrednosti u rimskim ciframa, odnosno grčkim slovnim znacima u egzerku.




Počeci kovanja u Italiji

Duž južne obale gradovi koji su bili grčke kolonije kuju srebrni novac još u VI veku BC, dok u Etruriji kovanje počinje u VII veku BC. Pošto je Rim u to vreme još u ranoj fazi, ukoliko je i koristio novac, bio je to neki verovatno grubi bronzani neutvrdjene veličine i težine, bez oznaka vrednosti. Ovakav vid novca poznat je kao aes rude. Posle ovakvog vida monete javlja se livena bronza u obliku poluga i okvirnom težinom 5 funti (1000 do 1850 grama). Ovakve poluge su poznate kao aes signatum jer su nosile predstave sa obe strane, a počinju da se emituju tek početkom III veka BC; što je verovatno povezano sa ustanovljenjem komisije od tri člana 289. godine BC poznate kao trojica ovlaštenih da liju i kuju bronzu, srebro i zlato. Neke od tih poluga nosile su predstave bikova (i na aversu i na reversu), štitove (av, rev), orla na gromu (av) i pegaza (rev), slona (av) i svinje (rev), mača (av) i korice (rev), tronošca (av) i sidra (rev) i sl. Kao sledeći stepen razvoja rimske monete javlja se teška bronza ili aes grave. Metal se još uvek lije, ali je sada kružnog oblika i odredjene težine, mada još uvek pomalo grubo izlivene. Ovi teški novčići nose različite predstave na obe strane i nose oznaku vrednsti. Jedinica je bio as sa manjim denominacijama semis, triens, quadrans, sextans i uncia. Ove serije se pojavljuju oko 269. godine BC. Ovi novčići imaju različite predstave od asa do uncije, kao npr: glava vepra (av) glava vuka (rev) na ASU; glava lava (av) glava konja (rev) na SEMISU ili glava silenusa (av) i pas koji spava (rev) na triensu.

Plinije Stariji u svom delu Poznavanje Prirode tvrdi da su prvi novčići od srebra iskovani 269. godine BC i da su to bili denari. Medjutim čini se da su Rimljani i pre denara kovali srebrni novac, doduše pod uticajem kartaginskih kolonija, što se da videti po stilu, težini i materijalu. Prvi čisto rimski kovani srebrnjak su bile srebrne didrahme (četiri serije), težine 7.5 grama sa upisom ROMANO i svaka sa srebrnom citrom i polucitrom kao manjom denominacijom. Jedina serija didrahmi iskovanih u Rimu je imala na sebi predstavu Herakleove glave na aversu i vučicu sa blizancima na reversu.

235. godine BC ova prva serija didrahmi zamenjena je drugom sa upisom ROMA namesto ROMANO, malo smanjenom težinom (6.8 grama). Ova serija praćena je sa aes grave, koja je zasnovana na težini od jedne livre – funte od 273 grama. Na njima su sledeće predstave: avers glava mladog Janusa revers Jupiter i Viktorija u kvadrigi; avers glava Marsa bez brade revers blava konja; avers glava Apolona revers konj i avers glava Marsa bez brade sa toljagom, revers konj. Oko 217 godine BC prestaju da se kuju sve verzije sem KVADRIGATUSA. Teška bronza je svedena na težinu od ½ funte i naziva se aes semilibrali. Novčići od asa do kvadransa liveni, od sekstansa na dole kovani.

Reformom iz 211. godine BC uvode se novi srebrni novčići denari, kvinari i sestercijusi, dok se prateća bronza redukuje. Denar na aversu ima predstavu Rome ili Belone sa šlemom, a na reversu dioskure (Kastora i Poluksa). Na aversu je takodje i oznaka vrednosti X, dok je na reversu upis ROMA. Na bronzanom novcu nastavljaju se predstave pramca i upis ROMA na reversu, dok se avers razlikuje od nominala do nominala. Kvinari i sestercijusi su kovani svega par godina pa su ih zamenili novi viktorijati težine 2.8 grama.

Redukovani rimski novac

Od 155. godine BC denaru se postepeneo smanjuje težina na 4.0 grama i to je tkzv. redukovani denar. Ova težina ostaje do početka carstva i tokom njegovih prvih decenija. Bronza u ovom periodu svodi se na uncijalni standard; as teži 27.3 grama ili 1/12 funte. Za obeležavanje novčane jedinice koristi se monogram monetara. Pored kovnice u Rimu mogla je postojati još samo jedna. Novac ovog perioda može se podeliti u tri grupe:
1. 155. do 150. godina BC viktorijati sa reversnim predstavama Dioskura sa polumesecom i monogramima ili Dijana sa perom i monogramima.
2. 150. do 146. godina BC, prestaju da se kuju viktorijati, reversne predstave su Dijana koja drži badalj ili Dioskur sa rogom izobilja. Takodje se prikazuje Dijana sa račićem i monogramom TOD.
3. 145. do 124. godina BC, kada se javljaju predstave Viktorije u bigi, Dijana u bigi, Junona u kvadrigi, Junona u bigi koju vuku koze, Mars i Nemo u kvadrigi, a uz predstavu stoji ime monetara.




Ratifikovani rimski novac

Ovde je obuhvaćen period od 123. godine do 91. godine BC. U toku 123/122. godine za vreme Gaja Graha, denar dobija vrednost od 16 asa. Bronzani novac se ne emituje sve do 108. godine BC. 104. godine BC ponovo se uvodi i srebrni kvinar sa predstavom Viktorije krunisane trofejnim oružjem. Javljaju se i razni sistemi redoslednih oznaka (rimska abeceda, brojevi, grčki brojevi ili slova). Ove oznake se javljaju ili na jednoj ili na obe strane novčića. Nakon 117. godine neke emisije se sastoje isključivo od novog tipa novčića sa nazubljenim obodom -  serata. Glavna kovnica je i dalje u Rimu, ali se sada za potrebe rata kuje i u Galiji, kao i u južnoj Italiji.
1. Novac iz rimske kovnice odlikuje se debelim i čvrstim flanom. Avers je i dalje glava Rome, dok je revers raznovrstan; Dioskuri, Viktorija, Dijana u bigi...
2. Kovnica u S Italiji kuju novac sličan grčkim emisijama. Na aversu je poprsje Vejovisa, dok su na reversu dva sedeća lava, pas i monogram LA i RE, protumačeni kao LARES REGIENSES, odnosno grad REGIUM.
3. Kovnica u Galiji ovostranoj u emisijama izmedju 109. i 100. godine BC novac je širokog flana i prikaz glave u plitkom reljefu. Novac je kovan za potrebe pohoda na Kimbre i Tevtone. Jedan broj emisija ima na sebi oznaku tri čoveka koji predstavljaju odbor monetara. Ova kovnica je kasnije izmedju 100 i 95. godine izdala i novac još jedne grupe monetara.
4. Kovnica u južnoj Galiji kuje serate, koji su verovatno kovani za Gale (Tacit naime beleži da ovi najviše vole serate sa predstavom bojnih kola). Novčići prikazuju  ratnika (verovatno Bituitus) u bigi na reversu, dok je na aversu glava Rome i ime monetara.

Cezarov novac

U vreme Cezarove vladavine kuje se zlatni aureus težine od 8.19 grama (1/40 funte) vrednosti 25 srebrnih denara. Na ovom novcu ističu se predstave na temu slobode, pobede i trijumfa nad Galima (48. godine BC). Na aversu je prikazana glava galskog ratnika, a na reversu je ratnik sa vozačem u galskoj bigi. Poslednja emisija Cezarovog novca odlikuje se dvema posebnostima: 1. po prvi put novac izdaje kolegijum od 4 monetara i 2. novčići nose Cezarov portret.

Oktavijan

Pobedom nad Antonijem i Kleopatrom kod Akcijuma 31. godine BC, Oktavijan preostaje jedini vladar rimske republike. Samim time on započinje reorganizaciju rimske države. Iako on sprovodi reforme kovanja novca, ne postoji jedna jasna granica koja razdvaja novac republike i carstva. Središte kovanja ponovo je vraćeno u Rim, ali Oktavijan nije mogao da kuje novac na osnovu carskog autoriteta, a da pritom ne povredi autoritet senata. Isto tako nije smeo da dopusti da tako snažno sredstvo državne politike ne bude u njegovim rukama. Pa tako rešenje nalazi u kompromisu; 27. godine obnavlja se kovanje novca od bakra i legura, što on prepušta senatu. Od zlatnika kuje aureuse od 7.8 grama i poluaureuse od 3.9 grama. Od srebrnog novca  tu je denar od 3.99 grama i povremeno kvinari od 1.98 grama, odnosno pola denara. Osnovni bakarni novac je as od 11 grama težine; kvadrans koji predstavlja ¼ asa, semis ½ asa uvodi se ½ I veka AD. U mesingu kuje dupondiuse (2x ase) od 13.6 grama i sestercijuse (4 asa) od 27.2 grama sa vrednošću od ¼ denara. Na svom bakarnom novcu nalazi se oznaka SC (odnosno SENATUS CONSULTO) kao potvrda prava na kovanje.

Posle pobede na istoku Oktavijan kuje zlatan i srebrni novac, ali se njegov lik ne pojavljuje sve dok «ustavom» nije dobio vlast. Ove kovnice uglavnom registruju njegove vojničke uspehe, a posle 19. godine BC kovanje je sporadično.

Oko 23. godine BC Oktavijan otvara kovnicu u Španiji u kojoj u početku kuje bronzani novac, a kasnije i srebrni i zlatni. Od 19. godine BC novac od zlata i srebra kuje se i u Rimu i to kovanje traje do 12. godine BC kada je kovnica zatvorena.

Prilikom posete Galiji 15/14. godine BC Oktavijan otvara kovnicu srebrnog novca u Lugudnumu (Lionu), gde se izgleda kovao srebrni novac za celo carstvo. Bronzani novac sa zapada, serije sa velikim oltarom Liona su tu kovane od 10. godine BC.



Tiberije (14 - 37 godina AD)

Ovaj vladar sledi politiku Avgusta u kovanju novca. Zlato i srebrno  kuje se u Galiji, a bronza u Rimu. Na Au i Ag novcu prikazana je sedeća, velom prekrivena Livija, Tiberijeva majka, a Avgustova udovica. Provincijska kovnica i dalje kuje serije sa lionskim oltarom, ali je od 21. godine AD ona zatvorena. Bronza iz Rima ima malo varijeteta i sastoji se od asa uglavnom. Na nekima je portret Tiberija a na drugima figura koja sedi. Velika je verovatnoća da je u to doba iskovana i serija asa sa gologlavom bistom deifikovanog Avgusta i natpisom DIVS AVGVSTVS PATER. Posle 22. godine AD javlja se nekoliko različitih likova na novcu, a zanimljiv je jedan portret Tiberija unutar ukrasnog štita.

Kaligula (37 - 41 godina AD)

Premešta kovnicu dragocenih metala iz Galije u Rim, što predstavlja logičan i krajan korak ka organizaciji kovnica. 37. godine AD, pre premeštanja kovnice izdaje jednu seriju aureusa i denara u Galiji. Na reversu jednog od tipova prikazana je glava božanskog cara sa krunom koja zrači, bez natpisa. Uz to izdaje i jedno izdanje u čast Agripine, svoj majke i oca Germanikusa. U kovnici u Rimu se nastavlja izdavanje zlatnika i srebrnjaka portretima drugih carskih ličnosti. Na bronzanom sestercijusu prikazuje se portret cara na aversu, što je novitet, kao i titule što će kasnije postati praksa za bronzu. Takodje je prisutan i napredak u portretima i koncepciji, kao i u obradi reversa, gde se javljaju scene, kao što je obraćanje Kaligule vojsci ili tri careve sestre Agripina II Druzila i Julija.

Klaudije (41 – 56 godine AD)

Nema većih promena na Au i Ag novcu u odnosu na Kaligulu. No sada je već lako uočljiva razlika izmedju carskog i republičkog novca. Dok je u vreme republike na reversu nešto što ukazuje na porodičnu istoriju monetara, sada se veličaju careva dostignuća, kao i članovi carske porodice. Klaudijev Au i Ag novac datira se samo na osnovu titula na aversu. Bronzani novac je sličan onima iz vremena Tiberija i Kaligule. Klaudije takodje slavi svoju porodicu na novcu; oca Nera Drususa i majku Antoniju. Kada se pri kraju vladavine oženio Agripinom II na novcu se pojavljuje i njen portret a kasnije i portret Nerona, njenog sina, koga je proglasio naslednikom na mesto svog sina Britanika.

Neron (54 – 68 godina AD)

U prvim godinama Neronove vladavine izrazit je povratak uloge senata na kovanje novca, pa se čak i na zlatnom i srebrnom novcu javlja na reversu EX S.C. 63. godine AD Neron se oslobodio tutorstva majke, Seneke i Burhusa i postaje jedini vladar. Tada nestaju i znaci koji ukazuju na uticaj senata. Iste godine vrši i monetarnu reformu kojom redukuje aureus na 7.28 grama, odnosno 1/45 funte, a denar na 3.4 grama odnosno 1/46 funte. Pokušao je da izdaje sve nominale od sestercijusa do kvadransa u mesingu, ali je posle nekoliko godina sve vraćeno na Avgustov sistem, sa sestercijusom i dupondijusom u mesingu i asom u bakru. Prvih par godina predstave su konvencionalne na reversu Virtus, Roma ili EX S.C. okružen vencom. Od 64. godine bolja je izrada portreta, ali i neuobičajene predstave, kao što je luka u Ostiju, zatim CONGIARIUM (poklon vladara u ulju, vinu i žitu narodu) ili trijumfalni luk. Na dupondijusima se javlja predstava nove pijace ili Neron u odori Apolona.

Nekoliko meseci pre Neronove smrti (9. juna 68. godine AD), pobunile su se Galija, Španija i Afrika. Ipak, pobuna u Severnoj Africi je ipak bila više avanturistička nego ozbiljna kao one u Galiji VINDEX-a, kojima je pomagao Galba, guverner Španije. Pored njih kuje se i krajem iste godine i u Donjoj Germaniji za vojnike koji su se digli protiv Galbe. Vindeks kuje u proleće 68. godine srebrne denare  retke emisije aureusa. Oba nominala kovana su po Neronovom standardu. Novac na obe strane ima aluzivne predstave, pa više podseća na novac republike. Javljaju se pozajmljene predstave, kao što su Jupiter Custos (Neron), Pacia Avgusta (Klaudije), ali najčešće predstave na aversu su poprsja Genija rimskog naroda ili figura Minerve, Marsa ili Viktorije. Najčešći reversi su Mars Ultor, S.P.Q.R. u hrastovom vencu i sl.

Galba je najverovatnije u Taraku kovao sličan novac. I te serije su bez bronze. Na aversu je umesto carevog portreta Genio Roma, Hispania ili bog dobre sreće Bonus Eventus. Upisi su u dativu umesto u nominativu. Na reversu imamo i druge predstave kao što su sklopljene ruke koje drže sadukej ili Roma koja drži Viktoriju i orla sa S.P.Q.R. u vencu. Kovnica u Rimu odmah počinje da kuje za Galbu, čim je od senata proglašen za cara.

Flavijevci

21. Decembra 69. godine AD Senat priznaje Vespazijana (69 – 79. godine AD) za cara nakon njegove pobede nad Vitecijem, čime je završen gradjanski rat i dinastija Julijevaca je zamenjena Flavijevcima.

Svoj prelazak na stranu novog carstva provincije su obeležile provincijskim kovanjem. Brojne kovnice sa istoka su kovale zlato i srebro za Vespazijana već od jula pa nadalje. Novac od dragocenih metala kovan je i u Ilirikumu 69. godine, a kada su Vespazijanove legije ušle u Severnu Italiju i kovnice u Galiji počinju sa kovanjem. Konačno, zauzimanjem Rima i ta kovnica počinje rad za novog cara. Na istoku Antiohija u Siriji počinje odmah 69. da kuje zlato i srebro. Na ovim novčićima se na aversu i reversu kombinuju likovi Vespazijana i njegovog sina Tita, a ostali komadi imaju uobičajenu predstavu VIRTUS AVGVST ili AVG u vencu, a javljaju se i reversi sa oba njegova sina. Kovnici u Ilirikumu se pripisuje mala grupa denara koja se razlikuje po mekom portretu na aversu i reljefnom figurom. Reversne predstave su CONSENSUS EXERCIT sa dva vojnika, PACUS EVENT i Genije koji stoji ili ROMA PERPETVA.

Od 69. godine i Galija emituje novac i to aureuse i denare (do 73. godine AD), dok je bronza emitovana do kraja Vespazijanove vladavine. Portret na aversu je težio glomaznosti, a figure na reversu su zdepaste i kratke. Na bronzi se na poprsju uvek javlja kuglica. Zanimljive su predstave dva careva sina koji ili jašu ili sede na stolici.

U Rimu je kovan novac koji najviše zadovoljava estetske kriterijume. Aversni portreti su vrlo realistični, u dobrom reljefu, dok su reversi vrlo proporcionalni.

70. godine AD kovani su samo aureusi i denari sa titulom cara na aversu i predstavom Marsa, Neptuna ili Mira na reversu. 71. godine avers dobija samo nove titule, a na reversu se nalazi predstava žrtvenog pribora. 72 – 73. godine pored novih titula javlja se i predstava trijumfa u pohodu na Jevreje. Predstave su Viktorija Avgusta (upis) i figura Viktorije, car u trijumfalnoj kvadrigi bez upisa. Pri kraju ove emisije javlja se novac za Domicijana. Revers je bez upisa sa predstavom SPES, po prvi put uvedenom, a koja potom ostaje standardna predstava neko vreme na novcu naslednika trona. Emisije novca pri kraju vladavine imaju po šablonu na aversu titule, a na reversu upise koji prate promene konzulata i predstave kao što su krava, bik, jaram za volove ili orao na stubu.

Tit (79 – 81 godine AD), Domicijan (81 – 96 godine AD) i restorati

Kada je 23. juna 79. Vespazijan umro Tit postaje Avgust (79 – 81 g. AD), a Domicijan naslednik. Novac je nešto malo bronze kovane u Lionu i od Au i Ag iz Rima. Lion serije za Tita i Domicijana u bronzi razlikuju se samo u  masivnim portretima i velikim reversnim predstavama, inače su aversi i reversi isti kao i u Rimu. Avers aureusa i denara iz Rima za Tita uvek prikazuje cara sa ovenčanom glavom i titulama, dok reversi nabrajaju careve titule i ponavljaju predstave Ceres Venere, figure na stubu, kvadrige i kozoroga. 80. godine na reversu se predstavljaju sveti božanski ležajevi, a kuje se i bronza u svim denominacijama. Zlato i srebro se kuje za Domicijana kao naslednika, a bronzani novac je bez upisa na reversu. Tit kuje malu seriju za svoju kćerku Juliju, a pri kraju vlasti i deifikovanog Vespazijana. Novost je kovanje novčića koji prikazuju skoro sve carske ličnosti od Avgusta do Galbe, dok reversi ponavljaju predstave svih careva. Novčići su bronzani i nazivaju se restorati. Po denominaciji su sestercijusi, ali ima i dupondijusa i aseva. U doba Domicijana kovnica u Lionu imala je samo dve emisije bronzanih novčića sa predstavama careva i titula iz 81 – 82. godine AD. Svaka emisija ima dve vrste sestercija Pax i Mars na reversu, po jedan tip dupondijusa sa Romom na reversu i jedan tip asa sa Ceres na reversu. Kovnica je zatvorena 82. godine tako da je rimska ostala jedina u poslu. Postoje i dve male emisije za njegovu ženu Domiciju i veoma kratka emisija za deifikovanog Tita i Juliju. U srebru i zlatu Domicijan uvodi multiple od 4 i 8 denara. Redosled emisija se lako može pratiti na osnovu promene brojne oznake tribunske vlasti, konzulskog zvanja i imperatorskih aklamacija. U toku vladavine reversi su uglavnom posvećeni Minervi, koja je obično prikazana u 4 poze: kako stoji i drži koplje i štit; isto kao i prva, ali stoji na pramcu sa sovom pored nje; stoji i drži koplje; drži koplje i munju. Bronzani novac sadrži predstave pobede protiv Germana 85. godine na sesterciju, kao recimo Viktorija koja upisuje posvetu u štit iznad trofejnog oružja, car koji konjem gazi palog Germana ili prihvata predaju klečećeg ratnika. Slične predstave javljaju se i na kasnijim emisijama verovatno u vezi sa pohodom protiv Dačana.


Trajan (98 – 117 godine AD)

Nasledjuje Nervu nakon smrti. Kovanje ukazuje na fini i mirni prelaz iz jedne u drugu vladavinu. Trajan je kovao samo u Rimu i to sve metale. Sa umetničkog aspekta Trajanov novac je slabiji od Flavijevaca, mada ima napretka u interpretaciji cara. Portret je sada u punom poprsju sa oklopom i ogrnutim paladamentumom (kabanica/plašt). Denominacije su iste, ali su kvinari i kvadransi redji. Rane emisije obično imaju Concordiu, Fortunu, Felicitas, Pax, kao i Viktorija i Mars. Trajanovi uspesi u ratovima u Dakiji i gradjevinski poduhvati su takodje našli mesto na mnogim reversima. Bronza prati po predstavama zlatni i srebrni novac. Pored onog koji je kovao u svoje ime ima i novca kovanog za Trajanovog oca Trajana Starijeg, ženu Plotinu, sestru Marcijanu i njenu kćer Matidiju. Trajan takodje emituje i prekovan novac u zlatu i srebru. To je republikanski novac, kao i novac prethodnih careva; Avgusta, Tiberija, Klaudija, Galbe, Vespazijana, Tita i Nerve.

Hadrijan (117 – 138 godine AD)

Odmah po stupanju na vlast Hadrijan napušta Jermeniju i Mesopotamiju, dok zadržava Dakiju. Carski novac se uglavnom kuje u Rimu, ali postoji jedna mala serija iz Antiohije. Po stilu Hadrijanov novac ima jedan blagi pomak napred u odnosu na Trajanov. Najraniji portreti na njegovom novcu od 117-125 godine AD, su karakteristični po maloj glavi i pomalo izduženim grudima. Od 125 – 128. godine glava zauzima više prostora na novcu. Sledeća grupa novca se razlikuje po nedostatku lovorovog venca, dok se u poslednjim serijama vraća ovaj detalj, kao i prikaz malo većih grudi. Najraniji novac na reversu uglavnom ima božanstva i uobičajene apstraktne predstave, a kasnije revers je posvećen pominjanju provincije i vojske u raznim krajevima carstva. Hadrijan je takodje kovao novac i za deifikovanog Trajana i njegovu ženu Plotinu, kao i za svoju ženu Sabinu (i za života i posle njene smrti). Kovao je  i za Lukija Aelija koga je usvojio za naslednika 137. godine, a posle njegove smrti kuje i za novog naslednika Antonija Pija.

Hadrijan je na novcu prikazivan sa bradom, brkovima i kovrdžavom kosom, što je bila prva takva predstava cara. Na najvećem broju serija nalaze se predstave u čast provincija, vojske i carevih poseta provincijama. Provincijalne serije imaju na reversu personifikaciju provincije u odgovarajućoj odeći, praćenu nekim objektom na aversu. Na vojničkom novcu car je prikazan kako stoji na onižoj platformi obraćajući se vojsci koja nosi legionarskog orla i zastave. Careve posete predstavljene su carem naspram figure provincije koja prinosi žrtvu. Njegova briga za provincije predstavljena je njegovom figurom koja stoji i podiže klečeću figuru provincije uz natpis RESTITVOR HISPANIAE.

Antonini

Antonije Pije (138 – 161 g. AD)

Novčići iz vremena njegove vladavine pokazuju da još uvek radi samo kovnica u Rimu. Estetski novčići  ne dostižu kvalitet onih iz Hadrijanovog doba. Portreti i predstave su monotone, sa izuzetkom nekoliko serija koje su vezane za specijalne dogadjaje. Pored brojnih izdanja koje je emitovao sam Antonije, ovde dodatnu zbrku unose i ona koja su izdavale druge osobe. Naime, 140 godine Antonije uzima Marka Aurelija za svog naslednika, koji potom ima velikog udela u izdavanju novca. Takodje postoji i izdavanje za Faustinu I, Antonijevu ženu, a posle njene smrti 140/141. godine još više. Antonijeva ćerka Faustina II, takodje ima svoju seriju nakon venčanja sa Markom Aurelijem 145. godine. Takodje je problem datovanja ranih serija novca i u tome što se pominju samo tri konzulstva koje je Antonije imao do 147. godine. Tek posle ove godine insignije tribunske moći cara je beleženo malo pažljivije, što olakšava datovanje.

U ranim emisijama Minerva se vraća na revers, a prati je i Dijana sa lukom i tobolcem, omiljena predstava Antonija. Njegov prvi Liberalitas (dar u novcu) od devet koliko je imao tokom života je zabeležen na reversu sestercijusa iz 139. godine, samom scenom darivanja. Iste godine careva darežljivost ka provincijama obeležena je serijom bronze, uglavnom sestercijusima. Na ovom novcu nalazi se personifikacije Italije koja je takodje primila dar zbog proglašenja novog cara, a predstavljena je kao osoba sa lokalnim simbolima koja drži krunu. Neka izdanja izmedju 140. i 144. godine najavljuju ceremoniju iz 148, povodom 900 godina od osnivanja Rima. Aureusi i denari, kao i većina bronzanih denominacija sadrže legendarne likove i dogadjaje vezane za osnivanje grada; kao što je Eneja koji beži iz Troje sa Askanijem koga drži za ruku i nosi Ankisa na ramenu; zatim Marsa koji se spušta ka Rei Silviji i njihove potomke Romula i Rema sa vučicom koja ih doji.

Britanija, skoro jedina vojna kampanja u kojoj je ovaj car učestvovao prikazana je na maloj emisiji sestercijusa iz 143/144. godine. Britanija sedi na steni, drži zastavu u jednoj ruci, a štit leži pored nje. Slično izdanje ponavlja se i 154/155. godine.

Novac Marka Aurelija iz prvih dana suvlasti deli lik s Antonijem Pijem koji je na aversu, dok je Marko na reversu. Portret je ili samo glava ili sa bistom, ali nema lovorov venac. Na novčiću se opisuje kao Aurelius Caesar Pii F, sin Pija Aurelije Cezar. Pri kraju 140, pojavljuje se i ime Marcus. 145. godine pojavljuje se novac sa predstavom Hilarije koja drži palmu i rog izobilja, što verovatno simbolizuje venčanje Marka Aurelija sa Faustinom II za vreme festivala Hilarije.

Marko Aurelije (161 – 180 godine)

Kada je Antonije umro u martu 161. godine, Marko Aurelije ga automatski nasledjuje. Mirna promena vlasti rezultuje i neometenom promenom na novcu. Rimska kovnica i dalje je jedini izvor novca, što je i logično pošto je Aurelijeva vladavina vreme sa malom produkcijom novca, ne samo za Aurelija, već i za njegovog savladara Lucija Vera u prvom delu njegove vladavine, za njegovog sina Komoda, caricu Faustinu mladju i Verovu ženu Lusilu. Estetski pad počet u vreme Antonija Pija nastavlja se i u ovom periodu, a reversi su totalno neinspirativni. Portreti na aversima su najbolji aspekt rada rezača matrica novca. Portreti Markusa imaju dugu, jaku bradu i najmanje su uspeli; izraženija brada i gusto ufrčkana kosa Lucija Vera, dečačke odlike mladog Komoda i složene frizure Faustine i Lusile su daleko efektivnije prikazani nego sam car. Veoma revnosno beleženje tribunalske moći i titula cara, kao i beleženje uspeha na istoku i u Podunavlju olakšavaju datovanje novčića. Marko Aurelije za razliku od prethodnika, ne usvaja Ceasara i naslednika, već savladara Avgusta u liku Lucija Vera da deli s njim vlast u carstvu prvenstveno da se nosi sa Parćanima, koji su zaratili sa Rimom u vreme smrti Antonija. Izdanja oba cara se skoro ne razlikuju i u emisijama bronze i srebra i zlata. Teži se korišćenju punih dužina titula na bronzi, gde su, zbog veličine denominacije, mogućnosti  to dozvoljavale. Markusove titule tokom vremena prikazuju odredjeni broj permutacija, ali postoji odredjena šema za glavne varijetete. Od samog početka Marko ukomponira adoptivno ime Antonija, tako da se dešava da se Marko javlja samo kao M, ali zato Antonije skoro uvek ide u punoj dužini. Ironično je da je vladavina ovog cara-filozofa  prožeta ratovima, prvo sa Parćanima, a potom Markomanskim ratom. Prva emisija ima Concordiu i cara koji sklapa ruke. Sledeće godine, kada je Ver otišao na istok da ratuje izdaju se emisije sa predstavama Profectio, Fortuna Redux, Providentia i Salus. Od 164. godine kada su Parćani isterani iz Armenije oba cara nose titule Armeniacus i novčići pokazuju predstavu Armeniju kako sedi na trofeju i Vera koji prima Sehemusa da ga proglasi za rimskog vazalnog kralja. Zauzimanjem Ctespiona, parćanske prestonice i završetkom rata pojavljuje se serija novca sa Viktorijama 166. godine. Ver umire 169. prilikom povratka iz prve kampanje protiv Markomana. Od 172 Komod se indetifikuje kao Caesar.

Komod (180 – 192. godine AD)

Marko Aurelije napušta politiku usvajanja pogodnog naslednika u korist krvnog naslednika i na mesto Avgusta, još za vreme svog života imenuje svog sina Komoda. Pošto je u vreme Aurelijeve smrti trajao rat protiv Kvada, niko taj izbor nije dovodio u pitanje, tako da se Komod po završetku rata vratio u Rim i seo na presto. I pod njim novac se kuje samo u rimskoj kovnici. Opadanje u kvalitetu se nastavlja, naročito vidljivo kod denara, no prisutno je poboljšanje u izradi portreta, što je verovatno vezano sa naočitošću samog vladara. Carica Krispina je jedina osoba koja još izdaje novac, što je verovatno započeto pre Markove smrti, a traje samo do 182. kada je izgnana iz Rima. Aversne predstave idu od veoma jednostavnih glava sa lovorovim vencem do nakićenih bisti u oklopu i sa serijama promenljivih titula.

Vladavina prošarana konspiracijama i intrigama, koje su na kraju i dovele do ubistva Komoda, ostavilo je malo traga na novcu, sem možda izdanja novca iz 184. godine AD, na kojem se beleži ili možda poziva na vernost vojska, predstavama Fides Exercitus i Concordia Militum. Naime, te godine otkrivena je izdaja prefekta čuvara Perenija protiv cara. Novac inače kombinuje uobičajene personifikacije i predstave, koje se kombinuju sa nekim dogadjajima. Tako na primer iz iste godine postoji serija povodom pohoda na Britaniju, na kojoj je na reversu prikazana Britanija kako stoji ili natpis Vict Brit. koji ispisuje Viktorija na štitu. Ova pobeda je takodje i povod da se titulama doda i počasno Britanicus na sestercijima. Čini se da je na bronzanom asu iz 183. godine predstava slona i natpis Munificentia Aug. na reversu inspirisana Komodovom darežljivošću u obezbedjivanju spektakla narodu Rima. Novčići beleže da je Komod delio Liberalitas devet puta, dva puta u vreme Marka Aurelija i sedam puta za vreme svoje vladavine.

185. godine izdata je serija, posle 5 godina vladavine, denara, koji obeležavaju polaganje zakletve za ispunjavanje 10 godina. Komod je predstavljen kako prinosi žrtvu iznad zapaljenog stalka uz natpis Vot(a) Susc(epta) Dec(ennalia).

Carevo interesovanje za razne kultove sa istoka, kao i njihova popularnost u to doba, takodje su obeleženi na novcu. Tako recimo kult egipatskog božanstva Serapisa, postoji na novčićima u obliku zapisa Scrapidi Conserv Aug. Komodovo omiljen kult bio je onaj Heraklea, koji se često pojavljuje na novčićima posle 183. godine AD. Pri kraju svoje vladavine Komod se često indentifikovao sa ovim herojem, tako da njegov portret na aversu s vremena na vreme nosi lavlju kožu. Novac posvećen deifikovanom Marku Aureliju je kovan rano u početku Komodove vladavine. Reversi su uobičajeni za svetkovine, poput pogrebne lomače, orla i orla koji nosi preminulog cara ka nebu.

Severi

Komod je ubijen 31. decembra 192. godine u Herakleovom kostimu, čime je okončana vladavina adoptivnih careva. Ovaj dogadjaj utire put periodu sve veće autokratije i militarizma i novom gradjanskom ratu. Period koji sledi je obeležen kratkim vladavinama dva cara Pertinaksa i Didija Julijana koji zajedno jedva da su sklopili 6 meseci 193. godine i Pesceninusa Nigera koji je bio  guverner Sirije i koga je vojska proglasila za cara istovremeno kada i Septimija Severa u Panoniji, kao i Klodija Albina u Britaniji. Medjutim Septimije Sever je porazio Nigera u Kilikiji 194. godine i on je bio ubijen. Pertinaks i Didije Julijan su ubijeni od strane vojske u Rimu, dok je Klodije Albin bio proglašen za Caesara od strane Septimija Severa, no kada se on pobunio i prešao  u Galiju, krajem 195. godine, poražen je u februaru 197, u bici blizu Liona.

Septimije Sever (193 – 211 godina AD)

U ovom periodu novac se pored Rima kuje na još tri mesta na istoku, što je posledica gradjanskog rata koji traje prvih par godina Septimijeve vladavine, pa svaki pretendent teži da ima svoju kovnicu. Septimije novac kuje i za svoju ženu Juliju Domnu, kao i za svoja dva sina Karakalu i Getu, a jedno kratko vreme i za Karakalinu ženu Plautiju. U vreme Septimijeve vladavine kovanje ima nekoliko faza:
1. od 193 – 197. godine kada je Albin ubijen kuje se za Septimija i Domnu, a krajem ovog perioda i za Karakalu kao Caesara.
2. od 198 – 209 godine novac se kuje za Septimija, Domnu, Karakalu kao Avgusta i Getu kao Caesara. U okviru ove faze od 202. do 205. godine kuje se i za Kalitilu (od udaje do izgnanstva).
3. Od 209. do 211, godine kada je umro Septimije, kuje se kao i u prethodnoj fazi.

Septimije je sebe povezivao sa dinastijom Antonina iz prethodnog vremena, tako što je svom imenu dodao PIVS, a Karakalinom ANTONINVS.

U periodu od 193. do 195 godine u Aleksandriji je kovan novac, uglavnom retki denari i aureusi, za Septimija i Juliju Domnu. Septimijevi reversi su uglavnom vojnički i prikazuju Marsa, Fides Legionvm i Viktoriju. Na aversu se nalaze izduženi portreti. Pošto je kovnica u Siriji (Antiohija) bila u rukama Septimijevog konkurenta Nigera, Septimije kuje serije denara u Emesi, rodnom gradu svoje žene Domne. Ovi denari imaju istočnjačka obeležja, skoro grčke oblike za neka slova i prstenaste oči na portretu. Na reversu su korišćene personifikacije Bona Spes, Bonvs Eventus, kao i prikazi trofeja i oružja. Kovnica Laodikea na moru (Laodicea ad mare) kuje denare malo boljeg kvaliteta, reversi su kao oni iz Emese, a kuje se sve do 197. godine. Od 197 do 202. godine stil i oblik aversa sve više liči na onaj iz Rima, kao i poneki reversi.

Karakalin novac se može razlikovati po razvoju portreta od dečaka do mladog čoveka. Mnogi reversi na njegovom novcu zajednički su sa reversima Septimija, uključujući predstavu Sol-a. Sav ovakav novac kuje se u Rimu sa mnoštvom predstava na reversu, ali i vrlo velikim brojem titula za svakog suvladara.

Karakala i Geta su uspeli da se vrate u Rim iz Britanije pre smrti Septimija 211. godine. Posle očeve smrti vladaju zajedno do Februara 212. godine kada Karakala ubija svog brata. Za vreme ove kratkotrajne vlade kovali su u Rimu  novac. Na aversu su isti natpisi kao i iz vremena Septimijeve vlasti, a na reversu se nabrajaju tribunske vlasti. Takodje se kuje i za deifikovanog Septimija sa pogrebnom lomačom i orlom.

Karakala (212 – 217. godine AD)

Na emisijama novca iz 212. godine još uvek se nalazi natpis Britannicus, koji tokom 213. godine nestaje, a u čast pobede u Germaniji Karakala uzima titulu Germanicus, što ostaje na aversu sve do kraja njegove vladavine. Duži oblik titule nalazi se na zlatu i srebru, a kraći oblik GERM, na bronzi sa punom ostalom titulom. Na reversu se javlja Viktorija sa vencem i trofejom, kao  i predstava cara u trijumfalnoj kvadrigi

214. godine Karakala sprovodi monetarnu reformu kojom zlatni novac aureus spada na 1/50 rimske funte, odnosno 6.54 grama. Takodje uvodi novi srebrni nominal – Antoninijan ili dvostruku denar, težine od 4.7 do 5.3 grama. Obeležje antoninijana je srakasta kruna na glavi cara, odnosno polumesec ispod biste carice. Na isti način, zrakastom krunom obeleženi su i dupondijusi, dvostruki asi, dok sam as ima samo ovenčanu glavu. Kasnije emisije novca imaju Eskulapa i Apolona a predstavlja se obilato i Sol, koji je prikazivan kako ulazi u svoje nebeske kočije.

Makrin (217-218. godina AD)

U aprilu 217. godine Karakala je ubijen na, kako se veruje nagovor prefekta pretorijanske garde Makrinusa koji se plašio da će ga imperator smaknuti sa te pozicije. Posle malo oklevanja Makrinus je proglašen za imperatora od strane vojske na istoku i priznat od Senata. Makrinus je ujedno i prvi konjanik koji je proglašen za imperatora. Nepunih godinu dana kasnije, posle neuspešne kampanje protiv Parćana i skrpljenog mira i sam je ubijen. Postoje dva portreta ovog cara; jedan sa kratkom bradom i stariji portret sa dužom bradom, što ukazuje na kovanje u Antiohiji i Rimu. Ipak prva je kovala rimska kovnica koja je počela kovanje sa preradjenim Karakalinim portretom, pa tek onda Antiohija. Makrinus je sam sebe usvojio u  porodicu Severa, dodajući to ime sebi, a puna titula se nalazi u formi Imp C M Opel Sever Macrinus Aug. Makrin je takodje kovao i dupli denar, od kojih je onaj veći sadržavao i veće predstave poput Iovi Conservatori, sa džinovskim Jupiterom koji štiti malu carevu figuru.

Eliogabal (218 – 222 godina AD)

Posle vojnih neuspeha Makrina, Julija Mesa, sestra Julije Domne organizovala je pobunu u jednom delu armije koji proglašava za cara njenog unuka Eliogabala. Makrin i njegov sin Diadumenije su zarobljeni i ubijeni, a Eliogabal je priznat od Rima kao imperator, pod imenom Marko Aurelije Antonin, kao i Karakala, čije je on očinstvo tvrdio.

Postoje dva veoma različita tipa novca tokom njegove vladavine i oba su proizvodi Rimske i Antiohijske kovnice. Rimski novac je sličan Karakalinom u početku, ali razvija i svoje karakteristike. Zanimljiv je detalj roga izobilja koji se ponekad stavlja iznad čela i okrenut je na dole. Prva serija iz 218. godine nosi titulu Imp Caes M Aur Antoninus Aug. Ovo je skraćeno u sledećim izdanjima, prvo ispuštanjem imena M Aur, pa potom titule Caes, ali na krajnjim novčićima se nalazi Pivs. Još jedan interesantan detalj, na inače prilično konvencionalnom novcu je naglašavanje kulta sunca boga, što se naročito reprezentuje svetim crnim kamenom iz Emese, koji je Eliogabal doneo u Rim. Na reversu se prikazuje Eliogabal kako prinosi žrtvu i kamen koji unose u grad. Na Antiohijskom novcu se jasno vidi loš kvalitet portreta i prstenaste oči. Natpis koji se odnosi na Eliogabala je Antoninus Pius Fel Aug.

Aleksandar Sever (222 – 235. godine AD)

Julija Mesa, zabrinuta zbog sudbine dinastije, zbog Eliogabalovog ponašanja, uredjuje da on usvoji svog rodjaka Aleksandra Severa za cezara 221. godine, a sledeće godine organizuje Eliogabalovo uklanjanje sa vlasti. Sem par kratkih emisija iz Antiohije u prve dve godine vlasti, sav ostali novac proizvodi rimska kovnica. Karakalin dupli denar se ne kuje u ovom periodu. Početna izdanja rimskog novca imaju portrete slične Eliogabalovom novcu, ali tokom vremena dobijaju viši standard, naročito portreti. Aversne titule koje su prvo radjene u obliku Imp C M Aur Sev Alexand Aug se skraćuju u Imp Sev Alexand Aug. Reversi su konvencionalni za izuzetkom onih koji se odnose na kampanje protiv Parćana i u Germaniji. Kult Sola na početku vladavine izostaje sa motiva novca, ali se pri kraju vladavine vraća. Restauracije Koloseuma i Nimfeuma, kao i drugih javnih zgrada takodje je obeleženo na novcu.



Vojnički carevi (235 – 270 godina AD)

U ovo vreme od 35 godina smenjuje se mnoštvo slabih careva sa kratkim vladavinama. U isto vreme dupli denar koji je ponovo kovan od 238. godine se obezvredjuje i pri kraju ovog perioda je obični bronzani novčić sa srebrnom presvlakom. Otprilike u to vreme kovanje bronze u potpunosti perstaje. Sistem kovnica koje nadomeštaju kovanje rimske polako se širi carstvom. U početku se novčići razlikuju samo stilom, ali kasnije dobijaju pojedine detalje, kao što su skraćena imena ili inicijale kojima se odredjuje mesto izrade.

Maksimin Tračanin (235 - 238 godina AD)

Aleksandar i Mameja su ubijeni blizu Majnca početkom kampanje protiv Germana od strane buntovničke vojske koja proglašava za imperatora Tračanina Maksimina., generala vojske. Prvi novac koji je on iskovao je iz Rima, i predstavljen je samo portretom, koji je malo modifikovani i stariji Aleksandar Sever, ali se u kasnijim emisijama javlja realistički portret, sa stršećim obrvama i naglašenom bradom. Prvobitnu titulu Imp Maximinus Pius Aug 236. godine menja u Maximinus Pius Aug Germ(anicus). Pobede u Germaniji su prilika za seriju Viktorija na reversima.

Gordian I i II (22 Mart – 12 April 238. godine AD)

Nezadovoljstvo Maksiminovim režimom dovodi do pobune u Severnoj Africi, gde je prokonsul Gordian aklamovan za cara zajedno sa sinom Gordijanom II kao avgustom. U Rimu su priznati od Senata i ujedno im je iskovan i novac. Oni dele indentične titule na aversu Imp C(eas) M Ant Gordianus Afr Aug. Reversi nemaju nikakve specijalne predstave.