Katalozi novcica

[dumivan]

NUMIZMATIKA

Premonetarna sredstva razmene

Pre početka monetarne ekonomije sigurno je postojala robna razmena, a stoka je u početku bila možda i važnija od žitarica i ostale robe. Kasnije je tu svrhu dobio metal i to prvenstveno zbog svoje relativno male zapremine, lake prenosivosti i slabe kvarljivosti. Gvoždje i srebro su bili u svakodnevnoj upotrebi već krajem prvog milenijuma p.n.e. Najpre su to verovatno bili komadi bez nekog specifičnog oblika i težine. Kao primer toga mogu se navesti neki primeri zlatnih, srebrnih i gvozdenih poluga iz Austrije i Kapadokije sa pečatima  koje pripadaju periodima izmedju 2200 – 1250 g. p.n.e. U potonje vreme ima ih i na Kipru, a u grobovima Mikene pronadjene su zlatne ploče sa žigovima što bi moglo potencirati da su služile kao sredstvo razmene.

Prvi kovani novac

Prvo kovanje novca može se smestiti u vreme XII veka p.n.e. Metal o kome je reč u ovom slučaju je elektrum (legura zlata i srebra, prirodno nalažena u Maloj Aziji u nanosima reka Hermos i Paktol, zatim u planinama Tholos i Sipia, kao i u Trakiji. Pronalazak novca se pripisuje kraljevima Lidije Kandotu i Gigesu i potonjim članovima dinastije Mernada. Ovaj novac je imao samo sa jedne strane nabrani reljef, a sa druge strane udubljeni znak životinja (lav, jelen, bik) koji je svakako predstavljao grb ili amblem nekih jonskih gradova (Milet, Efes ili Fokida). Oko 670. godine p.n.e. sličan novac kovan je na ostrvu Egini koje je tada bilo posed argolskog kralja Fidona.

Kovanje novca

Postoje dva metoda, livenje i kovanje. Livenje je jednostavnije, ali i redje primenjivano rešenje u antici. Model je pravljen od voska ili rezbaren u glini, a zatim utiskivan u kalup od finog peska ili nekog drugog materijala odakle je dobijan otisak. Za kovanje je potrebno izliti pločice koje se kasnije kuju. Ovo se vršilo tako što se metalna pločica postavi izmedju dve izrezbarene matrice po kojima se udara čekićem ili nečim sličnim. Grci su za matrice koristili bronzu, a Rimljani gvoždje. Matrica se može ručno izrezati ili se pozitivni otisak napravi u nekom drugom materijalu pa se po njemu udara usijanim komadom metala, tako da se reljef utisne u mekani metal koji posle očvrsne sa utisnutom predstavom, koja kasnijom upotrebom pri kovanju ostavlja reljef na novcu. U antici donja matrica je bila učvršćivana za podlogu a gornja je predstavljala jednu slobodnu šipku po kojoj se udaralo čekićem i tako istovremeno pravio otisak sa donje i gornje strane.

Vrste novca

Stenofor – novac koji na svom rubu ima venac
Serratum – novac nazubljen po obodu (kao zupčanik)
Subaeratum – ima bronzano jezgro furnirano tankom srebrnom prevlakom.
Kvadrigatus – sa reversnom predstavom kvadrige
Viktorijat – sa reversnom predstavnom Viktorije (pobednički novac).

Postoji i novac izdavan povodom neke specijalne prilike koji izdaje osoba ili zajednica.

Egzerk

Egzerk (odsečak) je polje na novčiću ogradjeno crtom, obično na reversu, ispod centralne prestave. Često nosi ime kovnice ili kakav drugi monogram, poput SC – Senatvs Consvlto.

Novac Lidije

Pronalazak novca pripisan je kraljevima ove države. U početku su to bile male šipke ili okruglaste pločice od elektruma, nepravilnog oblika sa onim otiscima i pečatima koje  Aristotel smatra za oznaku vrednosti.


Dinastija Mernida

Kandol  do 687 g. p.n.e. – pronalazak novca.
Giges  687 – 652 g. p.n.e.
Ardis  652 – 625 g. p.n.e. – početak kovanja novca.
Sadijat  625 – 615 g. p.n.e.
Alijat  615 – 560 g. p.n.e.
Krez  560 –546 g. p.n.e. – prva reforma novca.

Krez uvodi prvu reformu. Snaga elektruma je opala, pa su nikle mnoge privatne kovnice o čijem postojanju saznajemo iz dodatnih protiv žigova na novcu kojima se označava njihovu pripadnost. Ovaj vladar je zamenio elektrum srebrom i zlatom (novac se zvao sater) sa predstavama glava bika i lava koji se sučeljavalju, dok na reversu stoje dva utisnuta kvadrata nejednakih veličina. Ovaj novac naziva se kresid i za sada nema starijeg zlatnog ili srebrnog novca od njega. Posle persijskog osvajanja novac se kuje pod nadzorom Persije, Aleksandra Velikog i kraljevine Seleukida.

6. Novac Atine

Najraniji atinski novac smešta se u 575. godinu p.n.e. i to su serije didrahmi, poznate pod nemačkim nazivom wappen munzen (grb – novac). Na aversu ovog novca nalazile su se  razne oznake ili porodični grbovi sa utisnutim reversom. To je moguće objasniti time da posle Solona, u Atini nastaju borbe medju strankama i porodicama, tako da razne kovnice izradjuju novac sa grbovima vlasnika.

Pizistradi su kao amblem imali konja, dok su Alkmeonidi imali magijski točak posvećen Apolonu (a ujedno podsećao i na trke dvokolica i olimpijske pobede). Pre nego što je postao diktator Atine (561 – 527 g. p.n.e.) Pizistrat je novac kovao u oblasti Pangeja, a takodje i u rudnicima Brauron i Laurion. Takodje je i tvorac tetradrahme – statera koja je kao moneta uspela da potisne sa tržišta eginske kornjače. Ona je ne aversu imala predstavu glave Atene, a na reversu sovu. 556. godine Pizistrat napušta Atinu i vraća se u Pangej. Na njegovom tadašnjem novcu vidi se slovo i sunčani disk koji pokazuje da su kalupe pravili peonski graveri. Kada se, deset godina kasnije, Pizistrat vratio u Atinu, on zatvara pangejsku kovnicu. Do njegove smrti 527. godine kovane su naročito tetradrahme. Za vreme Hipije, od 527 do 510 g. p.n.e. kovnice u Atini su radile svake četiri godine, a u Laurionu su kovali tekući novac. Kada je Darije osvojio Trakiju (izmedju 514 i 512 g. p.n.e.) Hipije vrši reformu novca, kojom ukida novac Eupatrida, a od pretopljenog srebra izdao je novac sa uobičajenim likom. Proterani Eupatridi su u to vreme kovali novac u Delfima koji je imao sovu sa inicijalom A, a sem toga i novac sa predstavom ljudske noge i sa tri noge i slovom  (što je označavalo Fokidu). Posle pobede na Maratonu 490. godine p.n.e. na atinskom novcu je na Atenin šlem dodat lovorov venac. Kada je finansijska beda snašla Atinu 407 g. p.n.e. ona je bila prinudjena da pretopi zlatne trofeje koji su bili podignuti oko Partenona i tada se po prvi put kuje zlatni novac u Atini (posle toga su, od 406 – 393 godine p.n.e. kovane bronzane tetradrahme). Tek od 393 do 339. g. p.n.e. ponovo se javlja kovanje u srebru, a potom i u zlatu. Poslednji put kada Atina kuje zlatan novac u nevolji je kada Demetrije Poliorket opseda grad 296 –294 godine p.n.e. Od prevlasti Makedonaca pa do 196. godine p.n.e. u Atini se ne kuje novac, a onda ponovo kuju tetradrahme. Atina je i dalje na aversu, dok je sova na reversu malo drugačije izvedena; ona stoji postrance i stoji na amfori na kojoj je broj a ispod nje dodatna slova. Ceo revers je okružen maslinovim vencem, dok se unutar njega nalaze još dva monograma ili dva ili tri imena magistrata i razni simboli. Ovaj novac traje sve do vremena rimskog cara Avgusta.

Novac Korinta

S obzirom na geografski položaj grada na raskršću trgovačkih puteva kovanje u ovom gradu počinje još krajem VII veka, a postojanost predstava na novcu govori da je bio namenjen širem opticaju. Na ranim emisijama Pegaz je jedini aversni tip, a kasnije se javlja i glava Atine. Najraniji prikazi sa arhajskim slovom kapa imaju utisnut revers podeljen na osam delova (poput eginskog novca). To utisnuće se tokom VI veka p.n.e. razvilo u kukasti krst. Poludrahma nosi pola Pegaza, a pola obola ima samo konjsku glavu na aversu.

Od V veka p.n.e. javlja se Atinina glava pod šlemom i slova. Na novcu iz ranog IV veka drahme i poludrahme na reversu nose glavu Afrodite, dok se kasnije do 243. godine p.n.e. na reversu nalazi ime magistrata. I nakon makedonske okupacije Korint kuje svoj novac, a konačno prestaje nakom rimskog razaranja 146. godine p.n.e. Bronzani novac od sredine IV veka pa do 243. godine p.n.e. nosi kombinovane predstave Trozubca ili Posejdonove glave.
Novac Tasosa

Arhaični stateri na Tasosu prikazuju itifaličnog satira koji odvlači nimfu koja se otima. Ova predstava se u finijem obliku javlja u kasnom IV veku p.n.e. kada Tasos pada pod atinsku dominaciju. Nakon odvajanja od Atine (411. godine p.n.e.) ponovo počinju da kuju zlatne statere. Predstave na zlatnicima i srebrnim tetradrahmama i manjim denominacijama iz prve polovine IV veka p.n.e.  su bradata glava krunisana bršljenom i bradati Herakle koji kleči. Posle makedonske prevlasti nastavljaju sa kovanjem svog novca u II veku, a emituju se pljosnate tetradrahme sa glavom Dionisa na aversu i Heraklom koji stoji na reversu.

Novac Abdere

Grad osnovan 544. godine p.n.e. prilikom velikog egzodusa stanovništva iz Male Azije (pogotovo grada Teosa) usled Persijskih osvajanja. Na srebrnim oktadrahmama i tetradrahmama iz V veka p.n.e. predstava grifona na aversu je kopija sa novca iz Teosa, a kasnije se javlja ime grada ili magistrata smešteno u kvadrat na reversu. Retke su tetradrahme iz kasnog IV veka p.n.e koje su na reversu imale portret čoveka sa bradom i ime magistrata Pitagore. Kovanje prestaje opsadom Tribala koji osvajaju ovaj grad u Trakiji.

Novac Eubeje

Ovo ostrvo nalazi se severno od Beotije i Atike. Bilo je u atinskom posedu, ali kovanje na njoj kao i u Grčkoj cveta od V veka p.n.e. u zavisnosti od toga koliko je uspela da izmakne od atinske tiranije. Eritreja i Karistos su gradovi na Eubeji koji su usvojili kao predstavu na novcu kravu koja doji tele. Egina (grad luka) nalai se u eginskom zalivu. Od najranijih vremena pa do atinskog osvajanja, Egina je zbog svog izuzetnog povoljnog položaja bila jedna od najvažnijih trgovačkih država Grčke. Trgovala je sa državama severa, Peloponezom i Malom Azijom. Prvi novac u Egini javlja se u drugoj polovini VII veka p.n.e. a dugogodišnja nepromenljivost predstava na novcu ukazuje da je on bio namenjem širem opticaju. Srebrni stateri i njihove manje denominacije su tipični debeli, zdepasti komadi, sa stalnim aversnim tipom morske kornjače posvećene Afroditi. U početku kornjače imaju ravan oklop, dok kasnije dobijaju red tačaka duž oklopa, a na reversu imaju utisnuća u obliku osam trouglastih delova.

Od 456 – 431 godine p.n.e. ostrvo je zauzela Atina i u tom periodu Egina kuje samo male denominacije. 404. g. p.n.e. Atina je poražena u peloponeskom ratu i Egina ponovo kuje novac, ali ovaj put umesto morske kornjače na novcu je testudo graecia, suvozemna varijanta, pravilnijeg oblika, u plićem reljefu, ali sa ispupčenim pločicama oklopa. Na reversu koji je podeljeni kvadrat nalaze se početna slova imena grada i mali delfin. Ovog novca ima sve do sredine IV veka, a pri kraju se bronzani novčići zamenjuju srebrnim nominalima. U III i II veku p.n.e. Egina kuje samo bronzu sa najčešćim predstavama pramca broda i glavom ovna.

Novac Tebe

Svakako najuticajniji grad Beotije, Teba je kovanje novca počela u VI veku. Za sve vreme kovanja avers novčića je beotski štit. Na arhajskom novcu utisnuće na reversu u obliku krila vetrenjače nosi deo imena grada, ali u sledećem periodu amfora postaje reversni tip.

Na novcu finog stila izmedju 446 – 426 g. p.n.e. kada su proterani Atinjani i obnovljen beotski savez, javljaju se Herakle i njegova junačka dela na reversu. Predstava Herakla koji kao dete davi zmije korišćena je na savezničkom novcu Efesa, Knida i ostalih gradova Male Azije. Pod Epaminodom (od 379. godine) izdaju se nove serije statera sa amforom i imenom magistrata. Pobeda Filipa Makedonskog nad Tebom i saveznicima 338. godine, kod Heroneje prekinula je tebanski uticaj i sledeća dva veka uglavnom se kuje novac od bronze.

Novac Larise

Gradsko kovanje u Tesaliji počinje odbijanjem Persijanaca 480. godine, a samostalno kovanje opstaje do makedonskih osvajanja 353. godine p.n.e. Tek u periodu od 196 - 146. godine p.n.e. Teba ponovo kuje novac, ali ga izdaje tesalski savez. Ova serija na aversu ima Zevsa, Apolona i Atinu. Revers srebrne denominacije koja je odgovarala 1.5 rimska denara je Atina pod šlemom sa uperenim kopljem. Sama Larisa kuje arhajski novac i pre 480. godine p.n.e. ali glavno kovanje počinje tek 480. godine izdavanjem srebrnih drahmi i manjih nominala sa poznatim tesalskim tipovima – mladić koji obuzdava bika držeći ga za rogove i konj u kvadratnom utisnuću  inkuzu. Revers je uglavnom predstava nimfe Larisa, a postaće i glavni tip u srebru u IV veku kada se prikazuje en face. Tesalski konj i tada ostaje na reversu. Posle makedonskog osvajanja Larisa kuje samo bronzani novac.

Novac Magna Graecie

Zemlje Magna Graecie su posedovale najrazvijeniju veštinu kovanja novca. U arhajskom periodu oni su novac kovali tehnikom inkuza. Sirakuza je najranije potrebe podmirivala grčkim novcem, a tek u drugoj polovini VI veka pre nove ere počinje sa samostalnim kovanjem. Prve tetradrahme težine 16,46, grama kovane su pre vladavine tiranina Gelona. Glavni motiv je kvadriga u grubom stilu na aversu, a na reversu je jednostavni četverougao utisnut i podeljen na 4 dela, a kasnije se u sredini javlja mala ženska glava (nimfa) koja polako osvaja celo polje. Didrahma na aversu ima konjanika koji vodi konja. Kada je 485 godine p.n.e. Gelon zauzeo Sirakuzu počeo je da se kuje novac sa glavom Aretuze okruženom delfinima. Na reversu je prikazana dvokolica sa četiri konja u hodu. Njome upravlja kočijaš čime ova predstava neodoljivo podseća na delfsku statuu kvadrige koja je i inače poklon iz tih krajeva. 480. godine kada je Gelon pobedio Kartaginjane kod Himere, izdata je serija krupnih tetradrahmi sa ustaljenim tipovima, ali odličnog stila koji su popularno nazvani demetrioni po kraljici Demetri, Gelonovoj ženi. Porazom Atinjana 413. godine počinje novi period kovanja, kada se kuje zlato, a najveći primerci imaju glavu žene na aversu i Herakla koji se bori sa lavom na reversu. Pobeda je obeležena serijom srebrnih dekadrahmi sa glavom Aretuze sa razbarušenom kosom. Za vladavine Diona emitovani su novčići od elektruma od 100 libri sa manjim denominacijama. Na aversu je Apolonova glava sa glavom Artemide, a tronožac i lira su na reversu. Dolaskom Timeleona na vlast 345. godine p.n.e. srebrni stateri postaju standardna denominacija sa Pegazom na reversu i Atinom sa šlemom na aversu, a takodje i drugim aversnim tipovima kao što su glava Zevsa ili Aretuze. Na bronzanom novcu uglavno je na aversu Zevs a na reversu munja ili konj. Iz srednjeg perioda (kraj IV i III vek p.n.e.) najfinije su tetradrahme sa glavom Persefone na aversu i Nike koja drži trofej na reversu. Kovanje se nastavlja i posle rimskih osvajanja, ali samo u bronzi. Argigent je imao gravere umetnike koji su savršeno znali da predstave ljušturu morskog raka ili orla sa svim detaljima. Ne dekadrahmi iz 410. godine predstavljena su dva orla koja rastežu zeca, a na reversu su konjske trke kvadriga sa orlom koji leti iznad. Ova dekadrahma se smatra najlepšim primerom grčkog kovanja. Posle rimskih osvajanja 241. godine p.n.e. grad nastavlja da kuje samo bronzu.Gela kuje novac sa predstavom boga reke u liku mladog čoveka ili bika sa ljudskom glavom koji pliva. Regium kuje novac sa lavovskom glavom u grubom reljefu, a kasnije, pod uticajem Atine, usvaja predstavu Atine sa šlemom koji je ukrašen čudovišnom Scilom, a na naličju je bik uradjen do najsitnijih detalja. U Metapontu koji je bio bogat žitom novac ima klas koji podseća na zlatan poklon koji je grad dao hramu u Delfima. Naksus je najstariji grad i kuje novac od kasnog VI veka p.n.e. Dionis je najviše zastupljen na novcu. U raznim emisijama na aversu je njegov portret u arhajskom stilu a grozd je na reversu. Na tetradrahmama glava Dionisa je ovenčana bršljanom, a na reversu je bog koji čuči i drži čašu vina.

Cistofori

Vrsta tetradrahmi koje su kovane po rodoskom težinskom sistem. Emitovani su od sredine II veka p.n.e u gradovima Lidije i Frigije. Samo ime potiče od predstave na novcu – magične ciste dionizijskog kulta iz koje izlazi zmija. Sama zmija je na aversu, a tobolac za strele stegnut dvema zmijama na reversu, a sve je okruženo vencem od bršljana. Polovina i četvrtina su imali toljagu i lavlju kožu na jednoj strani, a groždje i vinovu lozu na drugoj. Ovaj novac se proširio po celoj maloj Aziji. Cistofori su emitovani u Efesu, Pergamu, Smirni, Andramitionu, Sardu ... Kada je Mala Azija postala rimska provincija, guverneri su nastavili sa kovanjem cistofora sve do carskog perioda.

Darik

Novac kralja Darija I koji je kovan oko 515 godine p.n.e. Kovan je u zlatu, a Darije je to preuzeo od Kreza. Darik je bio težak 18,41 gram, a za vreme Darija i njegovih naslednika na novcu se nalazi lik velikog kralja u uniformi konjanika svoje garde, sa krunom na glavi i kopljem u ruci, kao na frizu iz Suze.





Makedonski novac

Počeci kovanja u Makedonaca vezuju se za osnivača i prvog kralja makedonske dinastije Aleksandra I (498 – 454 g. p.n.e.) koji je iskoristio trenutak persijske invazije na Grčku i proširio svoju kraljevinu. Već 480. godine kontrolisao je Bisalte i okolinu bogatu rudom. Ovaj kralj je preuzeo i novčani standard i predstave na novcu od Bisaltea. Emitovao je oktadrahme i tetradrahme sa likom golog konjanika koji stoji pored konja, a na reversu je dodao svoje ime u kvadratu. Manje denominacije imaju propinjućeg konja ili konja u trku.
Perdikos II (454 - 413 g. p.n.e.) kovao je srebrnjake slične Aleksandrovom novcu. Arhelaus I (413 – 399 g. p.n.e.) premestio je prestonicu u Pelu. Kovao je srebrne statere sa propinjućim konjanikom na aversu i kozom na reversu (Bisalte grč. koza). Ostali stateri imaju glavu Apolona ukrašenu trakom, manji nominali imaju na aversu glavu mladog Herakla što će postati glavna predstava svih kasnijih makedonskih kraljeva.

Arhelaus II (396 –392 g. p.n.e.) kuje novac sa predstavom Herakleove glave. Na novcu se nalazi njegovo ime Aecopus, a ne titularno Arhelaus. Amintas (392 – 390 g. p.n.e.) i Pausanija (390- 389 g. p.n.e.) kuju isti novac samo sa svojim imenima. Amintas III (389 – 369 g. p.n.e.) zadržava Herakla na aversu dok je na reversu konj. Perdikas III (369 – 359 g. p.n.e.) ima sličnu predstavu na novcu, samo je konj u kasu.

Filip II (359 – 336 g. p.n.e.) reorganizuje makedonsko kovanje zahvaljujući skoro nedirnutim rezervama zlata u rudnicima u Trakiji i kuje do tada najveće količine novca. Medju zlatnicima najveća jedinica je stater od 8,6 grama koji na aversu ima ovenčanu glavu Apolona, a na reversu bigu. Manje denominacije imaju na aversu glavu mladog Heraklea u lavljoj koži, a reversi se razlikuju. Medju srebrnim novcem glavna jedinica je srebrna tetradrahma, koja na aversu ima ovenčanu i bradatu glavu Zevsa, a na reversu dečaka koji jaše na konju i drži palminu grančicu. Na manjim denominacijama Herakle je na aversu, a na reversu je dečak na konju. Filipovi zlatnici su postali medjunarodna moneta i kovani su i nakon njegove smrti. Reversi sa dečakom na konju tumače se kao njegove pobede u trci na kolima na olimpijskim igrama.

Aleksandar Veliki (336 – 323 g. p.n.e.) prati očev obrazac kovanja novca. Redje su kovani i distateri, kao i neki manji nominali. Avers statera ima glavu Atine sa korintskim šlemom, a ukrašen je grifonom, sfingom ili zmijom dok je na reversu Nika koja stoji i drži venac. U srebru je glavna jedinica tetradrahma. Povremeno su kovane didrahme, drahme i manji komadi. Na ovi srebrnjacima imamo glavu mladog Herakla u lavljoj koži na aversu, a na reversu Zevsa koji sedi na tronu i drži orla i skiptar. Aleksandrovo ime se javlja i na Ag i na Au novcu. Takodje je kovao i bronzani novac i to emisije tkzv. obeležene bronze koja na aversu ima predstavu Herakla sa toljagom i lukom. U njegovo vreme širem carstva radi oko 20 kovnica koje izradjuju tetradrahme i ostale denominacije. Tek krajem IV veka p.n.e. pojedine oblasti počinju kovati novac sa osobenim predstavama.

Skordisci

Kelti su još krajem V veka p.n.e., po Justinu, napustili svoju domovinu i preko Alpa krenuli ka Rimu (378. godine p.n.e.) i prema Balkanskom poluostrvu. Postoji podatak da su se sa Aleksandrom Makedonskim sreli na Dunavu 335. godine p.n.e. U vreme 280/279 g. p.n.e. Kelti su u tri pravca prešli preko Balkana, prvi ka Trakiji, drugi ka Peoniji i treći ka Makedoniji. Sve ove tri grupe našle su se u severnoj Grčkoj odakle su krenule na Delfe. Nakon poraza panično su se povukli nazad na centralni Balkan. Oni koji su pod vodstvom Batanata stigli do Save i Dunava su se tu i nastanili i zajedno sa onim keltskim plemenima koja nisu učestvovala u pohodu, kao i sa domorocima osnovali državu Skordiska. Od polovine III veka p.n.e. počinju sa kovanjem svog novca koji je u stvari predstavljao imitacije makedonskog novca. Najčešće su kopirali tetradrahme Filipa II, ali i novac njegovih naslednika. No njihove kovnice nisu bile stalnog karaktera, pošto se ratnička populacija kretala i svoje kovanje zasnivala na topljenju zarobljenog, zaradjenog ili kupljenog materijala. Pretpostavlja se da su kovnice bile na teritorijama većih urbanih centara, poput Sirmijuma, Viminacijuma ili Singidunuma. Postoji nekoliko tipova novca Skordiska koji se uglavnom izdvajaju po načinu izrade i kvalitetu.

Srpska grupa ima nešto manji prečnik novca i deblje pločice. Na aversu je bradata glava (Zevs?) sa kosom češljanom od temena na dole. Na glavi ima lovorov venac koji se na prednjem delu završava unutra povijenim listovima. Brada je često u obliku dva reda kovrdža. Revers ima razne varijante konjanika.

Jabukovac tip je dobila ime po jednoj ostavi. Avers ima sličnu predstavu kao kod prethodne grupe, ali je reljef plići i shematizovaniji. Na reversu je nezgrapna predstava konja (”magareće uši konji”). Novac je težak izmedju 12 i 14 grama.

Sremska grupa ima slične predstave kao i Srpska, ali se insistira na detaljima, poput naglašenih obrva i nosa na aversu, konjske grive na reversu, a iznad konja se javlja i krug sa tačkom u sredini, a na nekoliko primeraka ima iznad konja i floralnih motiva tipičnih za laten. U kasnijim fazama predstava se shematizuje, smanjuje se težina novca (11 – 11,6 grama za tetradrahmu), počinje kovanje u bronzi, novac više nije toliko pravilnog oblika i sl. U krajnjoj D fazi napuštaju se dotadašnji monetarni sistem i tipologija novca i javljaju se minimi prečnika od 0,6 do 0,8 cm. Na aversu je predstava slična lovorovom vencu, a na reversu konj. Svi nadjeni primerci su od srebra, ali različite težine od 0,15 do 0,40 grama.

Krčedinska grupa je onaj novac Kelta na Balkanu kojima je uzor Zevs sa tetradrahme Filipa II, dok je stil kose preuzet sa Aleksandrovog novca. u fazi A primerci su kvalitetni i težine oko 14 grama. Na reversu je jahač sa šlemom u vidu turbana i dugačkom perjanicom, a u ruci ima palminu grančicu. Ispod glave konja je neka četvoronožna životinja. Ova faza je najzastupljenija u Transilvaniji. U fazi B nalazi potiču iz oblasti zapadno od Tise i oko Save i Dunava. Tu spada i ostava iz Krčedina sa 655 tetradrahmi i 228 primeraka drahmi. U ovoj fazi dolazi do pojednostavljenja detalja i nestajanja životnje ispod konjske glave, koja se pretvara u 4 kuglice. Težina se kreće oko 10,15 grama za tetradrahme i 1,74-2,15 grama za drahme. Drahme su u ovom periodu daleko brojnije nego tetradrahme. Ovaj novac kovan je početkom I veka p.n.e. i bio je srebrn.

Novac u Iliriji

Damastion – od južne Albanije do Dardanije se pretpostavlja položaj. Kao najprihvatljivije se uzima područje Šar planine kod Debra. Kovanje započinje početkom IV veka p.n.e., 395. godine  i traje do 320 godine p.n.e. Kuju se srebrne tetradrahme koje na aversu imaju glavu Apolona, okrenutu na levo, a na reversu tronožac i natpis DAMASTION. Težina novčića je 13,60 grama. u manjem broju kovane su i drahme od 3,2 grama sa ženskim božanstvom na aversu i nosnim slitkom na reversu, kao i tetroboli od 2,2 grama sa Apolonom na aversu i tronošcem ili pijukom na reversu. Tu su najpoznatiji nalazi novca iz Risna i Kutine. Tek negde početkom trećeg veka p.n.e. sreće se ime nekog ilirskog vladara na novcu i to Monunij na nekoliko srebrnih statera i jednoj tetradrahmi.

Skodra i Lisos

Prvi ilirski gradovi koji kuju svoj novac. Počeci njihovog kovanja datiraju se u sredinu ili 2/2 III veka p.n.e. Kovanje se može podeliti u tri faze; 1. Kovanje do Gencija (do 181. godine p.n.e.) 2. za vreme Gencija (181 do 168 g. p.n.e.) i 3. kovanje posle rimske dominacije (od 168. godine p.n.e.) U prvoj fazi novac je po uzoru na grčki (Zevs ili Artemida) ili se neposredno ugledaju na makedonski novac (makedonski štit). Dolaskom Gencija na vlast 181. godine p.n.e. obe kovnice nastavljaju rad kujući novac sa imenom kralja i na starijim tipovima novca, ali i na novoj varijanti. Stariji tip ima na aversu Artemidu ili makedonski štit, a na reversu munju ili šlem.


Novac peonskih kraljeva

Peonija je oblast severno od antičke Makedonije pre Filipa II. Peonska plemena su živela od Strimona do Deuriopa, i najverovatnije negde od Tranupara do Pele i mora. Čini se da su peonska plemena zahvatala i teritoriju Pelagonije, graničeći se pored Makedonaca sa Ilirima, Dardancima i Tračanima. Privremeno su priznavali vlast Filipa II, ali su ostali nezavisni sve do 284. godine pre nove ere kada je Lizimah pokorio oblast. Posle najezde Kelta opet se osamostaljuju do 270. godine kada je Antigon Gonat osvojio to područje.

Medju vladarima su značajni Likej (359 do 340. godine p.n.e.), Patraos (340 do 315 godine p.n.e.) i Audoleon (315 – 285 godine), savremenici Filipa II, Aleksandra Velikog. Medjutim nikakve podatke nemamo o prva tri vladara čiji novac je takodje poznat. Likej je učestvovao u vojnom savezu protiv Filipa II. U vreme Aleksandra Makedonskog peonska konjica je imala zapaženu ulogu u borbama protiv Persijanaca, mada su oni bili najamni vojnici i nisu bili predvodjeni kraljem. Na Akropolju postoji jedan natpis koji se odnosi na Likeja – Lipeja, i jedan koji se odnosi na Audoleona, kralja Peonije, sina Patraosa.

Peonsko kovanje je nastalo u uskoj povezanosti još nelokalizovanog grada Damastiona i peonskog kraljevstva Likeja i Patraosa. Čini se da su oni najpre prekovali damastionske tetradrahme. Nešto kasnije Likej je i sam uzeo kovače iz halkidičkog Olinta.

Na ovim teritorijama sačuvano je svega 9 novčića peonskih vladara,  mada se u Narodnom Muzeju u Sofiji nalazi jedna ostava iz sela Ržinci (kod Trnova) u kojoj je izmedju ostalog popisano i 1208 tetradrahmi Patraosa i 2 Likeja i 1 novčić iz Damastiona.

Od onih koji su sačuvani kod nas, jedan je Likej koji je u stvari tetradrahma od 10,80 grama srebra. Na aversu je glava Apolona sa lovorovim vencem na desno, okolo zrnast krug. Na reversu piše tu je i predstava nagog Heraklea koji levom rukom davi nemejskog lava, a desnom zamahuje batinom. U polju desno dole je tobolac i luk.

Novac Patraosa predstavljen je jednom tetradrahmom od srebra, težine 12,5 grama. Na aversu se nalazi glava Apolona na desno, sa lovorovim vencem u kratkoj kosi. Na reversu piše , predstavljen je ratnik (peonski jahač) na konju koji galopira na desno. Levom rukom drži uzdu a kopljem u desnoj napada neprijatelja koji se brani (makedonskim) štitom, ležeći na ledjima, sa podignutom levom nogom. U polju levo dole monogram. Drugi novčić je drahma od srebra, težine 3,1 gram, sa glavom mladića na desno na aversu, dok je na reversu isti natpis kao i na tetradrahmi i predstava prednjeg dela divljeg vepra u skoku na desno. Ispod nogu životinje je grana. Natpis je na samoj ivici.

Novac Audoleona možemo podeliti u dve faze po kovanju:
I faza do 306. godine p.n.e.

Tu je zastupljena jedna tetradrahma od srebra, težine 12,10 grama sa glavom Atine na aversu, nešto malo ulevo, s ogrlicom, s obe strane uvojci kose koji vise, nosi atički šlem. Na reversu piše sa predstavom nezauzdanog konja sa spalim ularom koji kasa na desno, sa podignutom desnom prednjom i levom zadnjom nogom. Izmedju kopita zadnjih nogu monogram koji liči na CC, ali sa obrnutim C sa leve strane. Tu je zatim jedna drahma od srebra, težine 2.9 grama sa glavom Atine na aversu, nešto ulevo, s uvojcima kose s obe strane, nosi atički šlem. Okolo tačkice. Revers je isti kao i onaj na tetradrahmi. Tu je zatim i jedna tetradrahma od srebra, težine 10,14 grama, koja na aversu ima glavu Atine sa šlemom en face, jedva nešto udesno, oko vrata ima ogrlicu i sa obe strane po jedan uvojak kose, okolo zrnast krug. Revers je isti kao na prethodnim novčićima, samo što se svuda uokolo nalaze tačkice. Izrada ovog novčića je slabijeg kvaliteta pogotovo reversa. Pored ovih tu je još jedna tetradrahma od srebra, težine 12,5 grama koja na aversu ima glavu Atine sa šlemom en face, a okolo zrnasti krug. Na reversu je ista predstava samo što je monogram ispod prednjih nogu. Okolo je zrnasti krug.

II faza od 306. godine p.n.e.

Zastupljen je jednom tetradrahmom od srebra, težine 16.8 grama koja na aversu ima glavu Heraklea sa lavljom kožom na desno, okolo zrnast krug. Na reversu se nalazi natpis i figura Zevsa koji sedi na prestolu bez naslona, na levo i u desnoj ispruženoj ruci drži orla, a podignutom levom skiptar. Leva potkolenica je povučena unazad. U polju levo ispod ispružene ruke, je monogram, kao i na svim drugim novčićima.

Moguće je da je u Peoniji postojala totalno drugačija valuta, a da su ovi primerci bili namenjeni spoljnoj trgovini, bilo sa grčkim svetom ili sa okolnim narodima, koji su bili naviknuti na ovaj tip novca.

RIMSKI NOVAC

Aes Rude – komadi neobradjenog bakra, neregularne težine i bez ikakvih oznaka vrednosti. Iz njega se razvio krajem IV i početkom III veka p.n.e.
Aes Signatum- bakar liven u obliku pravougaonih šipki sada već odredjenog standarda. Težina mu varira od 1000 do 1850 grama. Kuje se od 289. godine pre nove ere.
Aes Grave- kuje se od 269. godine p.n.e. kružnog je oblika i regularne težine, a bio je zasnovan na Asu od jedne rimske funte.
Aes Libra- kuje se u težini od 324 do 345 grama, a kasnije u težini od 273 grama. Ovaj teški bakarni novac je imao oznake vrednosti prema duodecimalnom sistemu i predstave na obe strane.

I AS 1 funta 12 unci 327,36 grama
S SEMIS ½ funte 6 unci 163,68 grama
**** TRIENS 1/3 funte 4 unce 109,12 grama
*** QUADRANS ¼ funte 3 unce 81,84 grama
** SEXTANS 1/6 funte 2 unce 54,56 grama
* UNCIA 1/12 funte 1/12 asa 27,25 grama
SEMIUNCIA

Uncia – unca je dvanaesti deo neke celine, stari teg koji je još uvek u upotrebi u Engleskoj i Severnoj Americi i iznosi 28,3495 grama.

I Punski rat (264 – 248 g. p.n.e.)

Od 2/2 III veka p.n.e. Rimljani počinju da kuju srebrne didrahme tipa Romano, teške 7,5 grama i dalje koriste aes grave. Na ovom tipu novca postoje IV vrste predstava: 1. avers Herkulova glava revers vučica i blizanci, 2. avers Mars sa šlemom i bradom revers glava konja, 3. avers glava Apolona revers konj u trku, 4. avers Dijana sa šlemom revers figura Viktorije sa malim simbolom i sa jednim ili dva grčka slova. Ovim novcem je verovatno finansiran rat. Tokom 2/2 III veka p.n.e., odnosno oko 235 godine p.n.e. ove didrahme zamenjene su lako redukovanim didrahmama tipa Roma, teškim 6,8 grama a aes grave se sada kuje po težini od jedne libre (273 grama). I na ovim didrahmama ima četiri tipa predstava istovetnih sa Romano tipovima, uz koje se pojavljuje i jedna nova; avers glava Jupitera, revers Jupiter i Viktorija u kvadrigi. Ovaj tip se naziva kvadrigatus i 227. godine p.n.e. ostaje samo taj tip, dok se ostale predstave gube. Novac od asa do kvadransa je liven a od sekstansa na dole kovan. 216 godine p.n.e. kuje se i prvi i vrlo redak zlatni novac stater, težine 6,8 grama i polustater 3,4 grama. Predstava na ovim novčićima je: na aversu glava mladog Janusa i na reversu dva vojnika koja polažu zakletvu na savez nad svinjom koju drži treći vojnik. Pored ovog novčića u upotrebi je i aes grave, smanjene težine od 1/3 funte i zove se trientalis. Uvodi se i manji srebrni nominal; viktorijat (205 godina p.n.e.) nazvan tako po predstavi avers glava Jupitera revers Viktorija krunisana oružjem otetim od neprijatelja. Novčić je težine 3,4 grama što je ekvivalent ½ kvadrigatusa didrahme od 6.8 grama.

II Punski rat (218 – 202 g. p.n.e.)

Krajem rata, zbog velikih troškova Rim sprovodi monetarnu reformu i uvodi tri nova srebrna nominala (211. godine p.n.e.) To su denar, težak 4.5 grama vrednosti 10 asa od 54.4 grama, zatim kvinar vrednosti 5 asa i sestercijus od 2.5 asa. Novac je imao tri denominacije od 60, 40 i 20 asa, sa predstavama glave Marsa i Orla na munji. Bronzani novac je veoma redukovan i ima sedam nominala. Od 155. godine p.n.e. denaru se smanjuje težina sa 4.5 grama na 4 grama i to je tkzv. redukovani denar. Pet godina kasnije prestaje se sa kovanjem viktorijata. Bronzani novac je sveden na uncijalni standard, tako da obični as teži 27.3 grama. 123/122 godine p.n.e. za vreme tribunala Gaja Graha denar dobija vrednost od 16 umesto dotadašnjih 10 asa, a na aversu umesto X stoji XVI, upisan iza glave Rome. Ovaj denar naziva se ratifikovani. Takodje se uvodi i novi tip denara sa nazubljenim obodom, koji se naziva seratus i u bronzi se kuje samo od semisa do uncije.

Cezarovom vladavinom kuje se novi zlatni novac aureus, težak 8,19 grama (1/40 funte) vrednosti 25 denara. Cezar je ujedno i prvi zaslužni Rimljanin koji je još za života dospeo na novac. Od 27. godine p.n.e. Oktavijan uvodi kovanje u bakru i legurama bakra. Osnovni novac u vreme Oktavijana je:


BAKAR as od 11 grama
kvadrans od ¼ asa
semis od ½ asa, koji se uvodi polovinom I veka AD
MESING dupondius ili dvostruki as ½ uncije 13,6 grama
sestercijus – 4 asa – 1 uncija, 27.3 grama i vredi ¼ denara
SREBRO denar od 3,99 grama
kvinar od ½ denara 1,98 grama
ZLATO aureus od 7.8 grama
poluaureus od 3,9 grama

Na istoku se kuju srebrni cistofori koji su vredeli 3 denara ili 4 drahme.

Rimske kovnice

Rim je i u doba carstva ostao glavna kovnica za kovanje državnog novca (senatska, carska moneta). Kovnica se prvobitno nalazila u hramu Junone Monete na Kapitolu, a posle Neronove paljevine Rima 64. godine premeštena je na Celijus, najjugoistočniji od sedam rimskih brežuljaka, gde je ostala do kasne antike.

Kad je reč o ostalim kovnicama rimskog carstva, problem je u njihovom lokalizovanju i determinaciji emisija u periodu do kraja III veka, dok sam novac nije imao oznaku kovnice gde je kovan. Tek posle 260. godine pojedine kovnice počinju da signiraju novac. Prve oznake se uglavnom odnose na radionicu unutar kovnice. Sa Aurelijanovom reformom pojavljuju se prve skraćenice za nazive kovnica; R za Rim, M za Mediolanum, T za Ticinum, SERD za kovnicu Serdika.

U severnoj Italiji u Mediolanumu (Milano) radi kovnica od vremena Trajana Decija (249 – 251. godine AD). Od 352. godine povremeno kuje u vreme boravka carskog dvora u ovom gradu. Kovnica u Akvileji radi od 294. godine, kada ju je otvorio Dioklecijan, do 425. godine kada je zatvorena dolaskom Valentijana III na vlast. Kovnica u Raveni radi od 402. godine za vreme vladavine Cara Honorija (395 – 421 godine AD). Ravena je tada postala središte carske vlasti. Ova kovnica kuje i u VI veku.

Kovnica u Ostiji kovala je od 308 do 313. godine. Otvorio ju je Maksencije, a zatvorio Konstantin.

Na Balkanu je postojalo više carskih kovnica otvorenih uglavnom u III veku, zbog ogromnih vojnih potreba i obezbedjivanja sredstava za ratovanje na istoku. Mnoge kovnice osnivaju se na mestima koja su predstavljala značajna središta okupljanja vojske. U periodu carstva, pravo kovanja novca su pored cara imale i pojedine provincije i gradovi na grčkom istoku. To pravo se odnosilo na bakarni i mesingani novac, retko i na srebrni, a novac je u početku bio namenjen lokalnom prometu. U toku III veka vojne potrebe i vanredni troškovi dovode do porasta kovanja novca, čime se menja njegova vrednost i on dobija novi smisao. Mnoge kovnice su ovog tipa na Balkanu, a posebnu grupu čini novac gradova sa statusom municipija i kolonija. Na teritoriji naše zemlje kuje kovnica u Viminacijumu (239/240 – 254/255. godina AD), kao i kovnica u Stobima (I – III vek).